نظام دساتیری عالم در فرامتن فلسفی

در بخش نخست نامه مه آباد از کتاب دساتیر، طرحی از نظام آفرینش ارایه شده است که متاثر از آموزه های فیلسوفان مشایی است. بر اساس این طرح، از مبدا آغازین هستی، خرد نخستین که در این کتاب بهنام نامیده شده، صادر می شود و از بهنام، خرد دوم یعنی امشام، همراه با تن و روان سپهر برین که به ترتیب مانیستار و تانیستار خوانده شده اند، صادر می شوند. در ادامه، از خرد دوم، خرد سوم در کنار تن و روان سپهر زیرین سپهر برین، هستی می پذیرند و این سلسله صدور به همین شیوه ادامه می یابد تا نهایتا به آخرین سپهر یعنی سپهر ماه منتهی شود. از خردی که همراه با سپهر ماه از خرد پیشین صادر می شود یعنی فرنوش، نه خردی هستی می پذیرد و نه سپهری؛ بنابراین، از فرنوش، صرفا عالم تحت قمر به وجود می آید. بر خلاف این طرح مشایی که شمار خردها و سپهرها در آن کاملا متعین و مشخص است، در بخش دوم نامه مه آباد به نامعلوم بودن تعداد خرد ها و سپهرها و تعداد فراوان آنها اشاره می شود و احصاء آنها از عهده آدمی خارج دانسته می شود. علاوه بر این، در ادامه همین نامه، وجود رب النوع های مختلفی مورد تاکید قرار می گیرد که در تضاد با رویکرد فیلسوفان مشایی در توضیح نظام آفرینش است؛ بنابراین در بخش دوم این مقاله، پس از طرح انتقادهای اشراقی به متعین بودن تعداد افلاک و عقول مفارق در آموزه های مشایی، به نظریه عقول عرضی اشراقی برای توضیح کثرت عالم مادی اشاره می گردد و نشان داده می شود که چگونه چنین دیدگاهی در بیشتر بخش های دساتیر مورد توجه واقع شده است؛ بدین ترتیب، اگر چه در دساتیر، دو دیدگاه مختلف در تبیین نظام آفرینش مطرح شده و به ناسازگاری آنها اشاره نشده است، اما روشن است که نمی توان آنها را همزمان درست دانست. بر این اساس، داوری این مقاله آن است که رویکرد اشراقی، مبتنی بر نامشخص بودن تعداد خردها و سپهرها همگام با پذیرش عقول عرضی به مثابه رب النوع های انواع طبیعی بهتر با رویکرد کلی و دیگر آموزه های دساتیر هماهنگ می گردد.