ابعاد کاربردشناختی و گفتمانی عبارات اشاره ای «این» و «آن» در گفت و گوهای روزمره زبان فارسی

در سنت مطالعاتی نقش گرایانه برای زبان سه کارکرد گزاره‏ای (مفهومی)، متنی و بین‏فردی ملحوظ شد. در راستای این رویکرد، پژوهش حاضر بر آن است معانی مختلف «این» و «آن» را در فارسی توصیف کرده، و نشان دهد چگونه مبانی دستوری‏شدگی می‏تواند برای بررسی هم زمانی تنوع معنایی این عناصر زبانی به منزله نقش ‏نمای گفتمانی به کار بسته شود. به این منظور، با استناد به الگوی نظری برخی زبان‏شناسان (Traugott & Dasher, 2002) از ابزار و مفاهیم این نظریه بهره گرفته شد و انواع کاربرد این عناصر زبانی در سه بافت گزاره‏ای (مفهومی)، انتقالی و گفتمانی تحلیل شد. تحلیل داده‏ها،‏ نشان می‏دهد «این» و «آن» در معنای گزاره‏ای مفهومی به صورت برون‏زبانی، مرجع داری و متنی و همچنین در بافت‏های انتقالی برای بازیابی اطلاعات زبانی، فرافکن اشاره‏ای، بیان عواطف و احساسات، اجتناب از بیان صریح مفاهیم ناخوشایند و تشخیص مدلول به کار گرفته می‏شود. بررسی داده‏ها همچنین نشان می‏دهد، دستوری‏شدگی «این»، پس از بافت‏های انتقالی ادامه یافته و به منزله نقش‏نمای گفتمانی در تغییر روند موضوعی گفتمان و ایجاد وقفه برای صورت‏بندی بخش آتی گفتمان (متنی)، برجسته‏ سازی و تاکید روی بخش آتی گفتمان و ایجاد تقابل و بیان ارزیابی (ذهنی) و در بیان درخواست، پرسش و توصیه (بین‏ذهنی) به ایفای نقش می‏پردازد. تنوع معنایی و دستوری‏شدگی و عناصر مذکور گرایش‏ تغییرات معنایی تراگوت و داشر را تایید می‏کند. بااین حال، عناصر مذکور با توجه به اینکه در آغاز فرایند دستوری‏شدگی از معنای ذهنی برخوردارند، طیف غیر‏ذهنی > ذهنی > بین‏ذهنی تراگوت و داشر (2002) نمی‏تواند روند تغییرات معنایی عناصر مذکور را به درستی توصیف کند. لذا، طیف مذکور به صورت ذهنی‏ غیرشخصی> ذهنی شخصی > بین‏ذهنی پیشنهاد می‏شود. درمجموع، پژوهش نشان داد عبارات زبانی مذکور دارای تنوع معنایی و کاربردی بوده که اصول دستوری‏شدگی می‏تواند این پدیده را به خوبی توضیح دهد.