بررسی وجود نظم شبه تناوبی در تزئینات گنبدخانه تاج الملک مسجد جامع اصفهان

برای پوشاندن سطوح توسط اشکال هندسی، از دو شیوه تناوبی یا شبه ‏تناوبی استفاده می شود. در روش تناوبی واحد تکرار بر مبنای تقارن انتقالی است؛ اما روش شبه ‏تناوبی فاقد تقارن انتقالی و بسیار پیچیده تر از روش تناوبی است. نظم شبه ‏تناوبی از جمله انتظام های خرد مقیاس موجود در مواد طبیعی نیز هست. شبه بلورها -مواد دارای این نظم که در اواخر قرن بیستم به وجود آنها پی برده شد- تقارنی خاص از خود بروز می دهند و قواعد بلورنگاری متعارف را که بر مبنای تقارن انتقالی است؛ نقض می کنند. تحقیقات اخیر در این زمینه نشان می دهند که معماران ایرانی از قدیم با نظم شبه‏ تناوبی آشنایی داشته اند. استفاده از این نظم تاکنون در تزیینات سه بنای تاریخی ایران به اثبات رسیده است که قدیمی ترین آنها گنبد کبود مراغه و مربوط به اواخر قرن ششم هجری (اواخر عهد سلجوقی (سلجوقیان عراق)) می باشد. سوال اصلی تحقیق این است که آیا بنای دیگر (قدیمی تر)ی در ایران وجود دارد که دارای تزییناتی با نظم شبه ‏تناوبی باشد؟ این مقاله با این فرضیه که معماران ایرانی حداقل از اوایل دوره سلجوقی سابقه آشنایی با این نظم خاص هندسی را داشته اند؛ هدف اصلی خود را در بررسی تزیینات گره چینی گنبدخانه تاج الملک (481ه.ق) -که از بناهای مهم این عصر است- قرار داده است. روش تحقیق این مقاله بر مبنای روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و استدلال منطقی می باشد؛ که بر طبق آن، شبکه زیرساختی هندسی در تزیینات گره چینی بناهای مطالعه شده قبلی مورد مقایسه قرار گرفته و مبنایی جهت دستیابی به نتایج جدید در این تحقیق شده اند. با مقایسه نظم موجود در نقوش گنبدخانه تاج الملک با ساختار شبه بلورها، مشخص شد که حداقل یکی از گره چینی های داخلی آن دارای چینشی با نظم شبه ‏تناوبی (از نوع تقارن دورانی درجه هفت) می باشد. بدین ترتیب، این قدیمی ترین نمونه معماری از هنر هندسه دارای نظم شبه ‏تناوبی در ایران می باشد که تاکنون شناسایی و معرفی شده است و قدمت استفاده از نظم شبه‏ تناوبی در معماری ایرانی به اواخر قرن پنجم هجری انتقال می یابد.