سه گانه اسلام، ایمان و احسان از نظر خواجه یوسف همدانی (با تکیه بر دست نویس نویافته الکشف)

اسلام، ایمان و احسان، سه گانه اصلی ابعاد زندگی دنیوی و اخروی است. مستند این سه گانه، حدیثی است معروف به حدیث جبرییل که نشان می دهد اسلام بر اعمال ظاهری، ایمان بر اعمال باطنی و احسان بر مشاهده و رویت دلالت دارد؛ بدین ترتیب مومنان، مسلمان اند و اهل احسان، مسلمان و مومن اند. اگرچه برخی از صوفیه اسلام و ایمان و گاه احسان را تفسیر و تاویل کرده اند، ولی خواجه یوسف همدانی (440- 535ق) نگاه ویژه ای به این مقولات دارد و نخستین کسی است که به طور گسترده، این سه گانه را در دو اثر خود آورده است؛ نخست در کتاب رتبهالحیات و سپس در کتاب الکشف عن منازل السایرین الی الله. الکشف (به شماره 438، کتابخانه نافذپاشا) مفصل ترین اثر خواجه یوسف است که تاکنون منتشر نشده است؛ بر اساس دست نویسی نویافته از این اثر کوشیده شد تا دیدگاه های وی استخراج و بررسی گردد. در این جستار نشان داده شد که خواجه یوسف به این سه گانه چه نگاه ویژه ای داشته و مراتب سیر صعودی انسان را در این مراحل به گونه ای تبیین کرده که پیش از وی مطرح نبوده است. از این منظر انسان از مرتبه اسلام به ایمان و سپس به احسان سیر می کند و در نهایت، به رویت می رسد که خواجه آن را حریت و آزادی می خواند.