واکاوی خطبه شقشقیه با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی

تحلیل گفتمان انتقادی با رویکرد نوین و گرایش بین رشته ای علاوه بر ساختار و صورت متن، کارکردهای اجتماعی متن را نیز بررسی می کند و با نگاهی انتقادی، روابط پنهان قدرت و فرایندهای سیاسی، فرهنگی و ایدیولوژیک موجود در متن را از طریق بلاغت، نحو و بافت موقعیتی و بینامتنی بررسی نموده و تقابل های گفتمانی را ترسیم می کند. خطبه شقشقیه با توجه به دارا بودن نکات مهم تاریخی در مورد خلافت و بیعت، یک گفتمان انتقادی جالب توجه به شمار می رود. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی و براساس الگوی گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف، به گفتمان کاوی خطبه شقشقیه در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین می پردازد تا به چگونگی نقد عملکرد خلفا توسط علی (ع) و روش انتقاد آن حضرت از انحرافات و مصایب جامعه اسلامی پس از رسول خدا و نیز به چگونگی ترسیم بیعت عمومی مردم با امام، در قالب نظریه یادشده، پی ببرد و رابطه قدرت و ایدیولوژی در گفتمان یادشده را آشکار نماید. نتایج پژوهش نشان می دهد در سطح توصیف، امام با استفاده از همنشینی واژگان متضاد و مترادف، صنایع بیانی، کنش های گفتاری، جملات خبری موکد، جملات کوتاه و پیوندهای واژگانی، سعی در نشان دادن تقابل میان گفتمان عدالت خواه علوی با گفتمان رقیب دارد؛ چنان که در سطح تفسیر نیز با کاربست مستقیم و غیرمستقیم آیات قرآن، سعی در تشریح علم و آگاهی خویش، بی علاقگی خود به خلافت ناعادلانه و بیان صفات رذیله ناکثین، قاسطین و مارقین دارد. در سطح تبیین نیز علی (ع) با تبیین مسایل تاریخی خلافت، تلاش می کند ضمن جلوگیری از به قدرت رسیدن مجدد ایدیولوژی انحرافی، زمینه بازتولید گفتمان اصیل اسلامی را فراهم نماید.