مقایسه کاربری مرتع حفاظت شده با اراضی کشاورزی اصلاح شده در تولید رواناب و رسوب (مطالعه موردی: بخشی از حوزه رودخانه مرگ، کرمانشاه)

خاک مراتع در مناطق کوهستانی به دلیل دارا بودن مواد آلی فراوان همواره برای تبدیل به اراضی زراعی مورد توجه بوده است. تحقیقات نشان می دهد که در تغییر کاربری اراضی مرتعی و اجرای عملیات زراعی می تواند باعث افزایش فرسایش خاک وایجاد رواناب شود. بنابراین استفاده از انواع اصلاح کننده ها به عنوان یک راه کار مناسب و مطلوب می تواند باعث کنترل هدر رفت خاک در این اراضی شود. این مطالعه، با هدف بررسی و مقایسه تاثیر تغییر کاربری اراضی در مرتع و تاثیر اصلاح کننده های آلی بر کاهش تولید رسوب، رواناب و هدررفت خاک در یکی از زیرحوزه های رودخانه مرگ انجام گردید.

پژوهش حاضر در یکی از زیرحوزه های رودخانه مرگ در پنج کیلومتری استان کرمانشاه انجام شد. این حوزه یکی ازسرشاخه های رودخانه کرخه و از مهم ترین زیر حوزه های رودخانه قره سو است. میانگین بارندگی سالیانه معادل 59/458 میلی متر و دمای متوسط سالیانه آن 89/13درجه سانتی گراد است. بررسی تاثیر تغییر کاربری اراضی و اصلاح کننده های آلی (کودگوسفندی و کمپوست زباله شهری) بر تولید رسوب، رواناب و هدر رفت کربن در دو کاربری مرتع و کشاورزی، در سطح پلات های یک در دو مترمربع به مدت دو سال (سال های 1398 و 1399) مورد ارزیابی قرار گرفت. در سال اول نمونه ها از پلات های فرسایشی بدون دست خوردگی جمع آوری گردید اما در سال دوم دو اصلاح کننده (کود گوسفندی و کمپوست زباله شهری) هرکدام به مقدار 5/1 کیلوگرم به پلات های کاربری زراعی اضافه گردید. اصلاح کننده ها در اول خردادماه اضافه شدند و تا اولین بارندگی فصل پاییز حدود چهار ماه فرصت کافی برای فعل و انفعالات شیمیایی و تاثیرگذاری بر ویژگی های خاک وجود داشت. نمونه های رواناب و رسوب و هم چنین نمونه های خاک در اطراف پلات ها در آزمایشگاه آنالیز شده و حجم رواناب، مقدار رسوب معلق و درصد کربن آلی رسوبات و  ویژگی های فیزیکی و شیمیایی خاک اندازه گیری شد.

بافت خاک در هر دو کاربری یکسان و از نوع لومی رسی بود. اما از نظر میزان کربن آلی دو کاربری دارای تفاوت معنی داری (در سطح 95 درصد) بوده و این پارامتر در کاربری مرتع بیش از دو برابر کاربری کشاورزی است. بر اساس نتایج در سال اول نمونه برداری مقادیر حجم رواناب، وزن رسوب، اتلاف کربن طی پنج رخ داد بارندگی در کاربری کشاورزی 83، 90 و 87 درصد بیشتر از کاربری مرتع به دست آمد. در سال دوم نمونه برداری، پلات های مستقر در اراضی کشاورزی با اصلاح کننده های خاک تیمار شده و تاثیر آن ها مورد بررسی قرا گرفت. با وجود این که استفاده از اصلاح کننده های خاک باعث کاهش 20 درصدی رواناب و کاهش 68/31 و 13/13 درصدی مقدار و غلظت رسوب در اراضی کشاورزی شد، اما میزان این پارامترها هم چنان در کاربری مرتع به ترتیب 67، 95، و 72 درصد کمتر به دست آمد. داده ها هم چنان حاکی از بالاتر بودن 71 درصدی هدررفت کربن آلی در کاربری کشاورزی نسبت به مرتع بود. نتایج به دست آمده در این تحقیق نشان داد که اصلاح کننده ها در کاهش هدررفت آب و خاک موفق بوده و از بین آن ها تیمار کود گوسفندی در مهار رواناب و رسوب بهتر از کمپوست عمل کرده است.

به طور کلی نتایج به دست آمده در این تحقیق نشان داد که اصلاح کننده ها توانسته اند در کاهش هدررفت آب و خاک موفق عمل کنند و از بین آن ها تیمار کود گوسفندی در مهار رواناب و رسوب بهتر از کمپوست عمل کرده است. اما هیچ کدام نتوانسته اند اثر تخریب خاک ورزی در این شیب را تا حد کاربری مرتع کاهش دهند. این امر نشان دهنده نقش و اهمیت حفاظتی کاربری مرتع در کاهش تخریب خاک و هدررفت آب است.