نگاهی متفاوت به داوری مقالات توسط همتایان

انتشار یکی از مهم‌ترین معیارهای حرفه‌های علمی است و هر محققی از داشتن شکاف در آن قسمت از رزومه خود متنفر است(1). سالیانه میلیون مقاله از صدها هزار محقق منتشر می‌شود. این مقالات توسط همتایان داوری می‌شود. آیا مقاله‌ای که توسط همتایان داوری شده است یعنی مقاله خوبی است؟ آیا داوری توسط همتایان ایده خوبی است؟ از نظر مفهومی، فرآیند بررسی همتا می‌تواند منجر به تحریف نتایج از دیدگاه استفاده‌کننده شواهد شود که شبیه به سوگیری است. سوگیری بررسی توسط همتایان را می‌توان به عنوان نقض بی‌طرفی در ارزیابی یک ارسال تعریف کرد(2). حتی دیدگاهی وجود دارد که بررسی همتایان قبل از انتشار باید لغو شود. اخیرا در مجله فلسفه علم به این موضوع یعنی تاثیراتی را که چنین تغییری بر ساختار اجتماعی علم خواهد داشت، تغییر ساختار انگیزشی و تاثیرات احتمالی بر رفتار تک‌تک دانشمندان و توجه به آن از منظر پیامدگرایی معرفتی پرداخته شده است(3). علی‌رغم ایجاد نگاهی جدید به داوری مقالات توسط همتایان، اما در حال حاضر رویکردی قابل قبول در سطح جامعه جهانی است و با تاکید دانشگاه‌ها برای تولید مقالات، یکی ازمهم‌ترین مشکلات سردبیران نشریات، دسترسی به داوران حرفه‌ای، مقید و وقت شناس است(4). داوران دو وظیفه عمده دارند: یکی کمک به سردبیر در جهت تصمیم گیری آگاهانه در مورد انتشار مقاله و دیگری ارایه انتقادات سازنده به نویسندگان که بایستی با احترام و حسن نیت و کاملا حرفه‌ای انجام شود و کمک به ارتقای کیفی مقاله نماید. برخی داوران به خصوص افراد تازه کار، ممکن است شناخت کافی از نقش خود به عنوان داور و مهارت‌های مورد نیاز برای انجام یک داوری جامع و عادلانه را نداشته باشند(5). فرایند داوری از نواقصی مانند تعصب، عدم شفافیت، و حسادت حرفه‌ای رنج می‌برد(6). به طوری که به عنوان فرآیندی غیرشفاف، جانب‌دارانه و معیوب مورد انتقاد و بحث قرار می‌گیرد(7). به نظر می‌رسد اکنون زمان آن فرا رسیده است که ارزیابی واقع بینانه‌ای از نقش‌های اخلاقی بررسی همتایان صورت گیرد، حتی بررسی همتای جایگزین با استفاده از فناوری‌های جدید نیز مطرح شده است(6) و طرح موارد زیر ما را به تامل در باره کارآمدی داوری‌های آثار علمی وا می‌دارد: در گفتمان غیررسمی نویسنده با برخی از همکاران دانشجو و اعضای هیات‌علمی چنین مواردی مطرح شده است "...گاهی اوقات انگار بر حسب حب و بغض تصمیم گرفته میشه و انصاف و عدالت از بین میره..."، " مدت‌ها برای داوری اولیه مقاله‌ام معطل شدم بعد یک سال پیگیری، کارشناس مجله گفته که داور خیلی شاکیه و میگه بهم توهین شده که چرا تمام کامنت‌هاش اعمال نشده... در صورتی که نظراتی که اعمال نشد ادله علمی آوردیم و خیلی محترمانه متن‌ها رو نوشتیم... ولی انگار داور احساس تسلط خاصی داشت...". عدم درک صحیح داوران از محدودیت زمانی و حیاتی بودن زمان انتظار برای برخی از نویسندگان به ویژه دانشجویان تحصیلات تکمیلی، سخت‌گیری بیش از حد، نگاه از بالا به پایین نسبت به تولیدات علمی سایرین، انتقادناپذیری و انتظار اعمال تمام نظرات داوری، از انتقاداتی است که در زمینه داوری مطرح شده است. به نظر می‌رسد فرایند داوری که خود می‌تواند با اثر بر تولیدات دانش بر کیفیت سلامت اثر بگذارد، تحت تاثیر عوامل زیادی است و گاهی از فضای حرفه‌ای بودن دور می‌شود. تا حدی که به جای نقدهای سازنده از کار پژوهش و بهبود کیفیت تولیدات علمی، فضایی جهت وارد کردن نقد بر تیم تحقیق می‌شود. این پدیده از طرف نویسندگان به ویژه نویسندگان دانشجو به دو صورت: داوری همراه با توهین و مغرضانه، داوری اشتباه، نامناسب و پوچ، درک می‌شود. ساینی (Saini) می‌نویسد هدف از داوری شامل ارزیابی مقالات، قضاوت در مورد نکات مثبت، منفی و کمک به همکار محقق در بهبود کار است. او تاکید می‌کند داوران در حین اظهار نظر در مورد کارشان با نویسندگان مهربان و آرام باشند. زیرا داوری جایی برای ابراز احساسات یا تعصبات شخصی در مورد یک موضوع یا خط فکری و استدلال نویسندگان نیست. بلکه نوعی مسیولیت اخلاقی است. بنابراین، تا آنجا که ممکن است باید با هدف کمک، خدمت‌رسانی و در نظر گرفتن دیدگاه‌های متفاوت صورت گیرد(8). با توجه به این که داوران بدون پاداش کار می‌کنند و محدودیت‌های زمانی به عنوان یک نقص بزرگ در نظر گرفته می‌شود، مجلات باید به دنبال جایگزین‌های مناسبی باشند که جذب داوران خوب را تحریک کرده و حفظ استانداردهای کیفیت را تضمین کند(9). پیشنهاد می‌شود جهت بهبود فرایند داوری، ارتقاء نشریات داخلی، افزایش توسعه علم و تولیدات علمی بهتر، علاوه بر این که به موارد علمی و به روز بودن دانش داوران توجه می‌شود، به موارد اخلاقی ویژه داوری نسخه‌های علمی نیز پرداخته شود و در معیارهای انتخاب داوران نیز این گزینه مورد توجه قرار گیرد. البته در این خصوص تدارک کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی مداوم، نظارت مناسب، استفاده از روش‌های تشویقی و انگیزشی جهت بهبود این امر ممکن است کمک کننده باشد.