«یادگار زریران»، یادگاری حماسی از نبرد یزدگرد دوم با خیونی ها (439-457 م.)

یادگار زریران از جمله کهن ترین متون حماسی به جا مانده از زمان ساسانیان است که شرحی حماسی از نبرد ایرانیان با اقوام مهاجم به شمال شرق ایران دارد. اگرچه این کتاب در زمان ساسانیان و به زبان پهلوی ساسانی نگاشته شده اما برخی از محققان بر این باورند که یادگار زریران با توجه به در برداشتن کلمات پارتی، متعلق به دوره اشکانی بوده که توسط گوسان ها نقل شده و به دیگر متون ادبی و تاریخی مانند شاهنامه فردوسی نیز راه یافته است. با اینکه نام های افراد در این داستان متعلق به ادواری بسیار کهن است اما نام منصب ها و اقوام خیونی به وضوح به دوره ساسانی ارتباط دارد. نویسنده در نوشتار حاضر سعی دارد تا با بررسی تطبیقی محتوای یادگار زریران با گزارش های التنبیه و الاشراف مسعودی و اثر چینی وی شو، زمان تالیف یا تلفیق موضوع یادگار زریران با وقایع دوره ساسانی را روشن سازد. بررسی تطبیقی اطلاعات مربوط به ساختار سیاسی منقول در یادگار زریران با اطلاعات کتاب مسعودی و وی شو گویای آن است که متن یادگار زریران جزییاتی از ساختار سیاسی دربار یزدگرد دوم ساسانی را در خود حفظ کرده است. به احتمال بسیار این اثر در دوره این پادشاه بازنویسی شده و حوادث مربوط به هجوم خیونی ها را با زبان اساطیری بیان کرده است. حضور یزدگرد دوم در شمال شرق ایران به دلیل مقابله با هون های ایرانی و البته استفاده این شاه از لقب شاهان کیانی، خود حکایت از شرایط خاص شرق ایران دارد که شاید انگیزه اصلی برای تالیف یا تحول ساختاری یادگار زریران بوده است.