تجزیه به مولفه های اصلی و تعیین روابط بین صفات ژنوتیپ های بومی سنجد استان کرمان

سنجد در سطح وسیعی در ایران کاشته می شوند و در عین حال رویشگاه های طبیعی محدودی نیز از گونه های آن دیده می شود. درخت سنجد در انواع مختلف خاک ها و شرایط رطوبتی یافت می شود اما ترجیحا در دشت های سیلابی و مناطق ساحلی مرطوب رشد بهتری دارد. سنجد به عنوان یکی از محصولات مهم استان کرمان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. سطح زیر کشت و میزان تولید سنجد در استان کرمان به ترتیب 309 هکتار و 1100 تن می باشد. در این استان، درختان بومی به دلیل خوش خوراکی میوه هایشان، عمدتا در امتداد نهرها و حاشیه مزارع کاشته می شوند. با وجود چنین تنوع گسترده و با وجود پتانسیل زیاد برای تولید و صادرات این محصول دارویی و غذایی با ارزش به بازارهای جهانی، اطلاعات کمتری از تعداد گونه ها و تنوع ژنتیکی ژنوتیپ های بومی در دسترس است. این مطالعه به عنوان یک بررسی مقدماتی، بیانگر وجود میزان تنوع مورفولوژیکی بالایی در ژنوتیپ های سنجد بومی استان بود که اهمیت استفاده از آن ها را در برنامه های به نژادی بعدی آشکار می سازد. 

در این تحقیق، شش صفت کیفی شامل شکل میوه، عطر و طعم میوه، رنگ پوست میوه، تاریخ رسیدن میوه، تاریخ گل دهی و شکل برگ و چهارده صفت کمی شامل طول پهنک، عرض پهنک، طول دمبرگ، عرض دمبرگ، طول خار، عرض خار، طول میوه، عرض میوه، طول بذر، عرض بذر، طول دم میوه، عرض دم میوه، وزن میوه و وزن بذر بین 22 ژنوتیپ بومی سنجد از مناطق سیرجان، بردسیر و کرمان مطالعه گردید.

نتایج و بحث:

 نتایج وجود تنوع زیادی بین صفات ژنوتیپ ها را نشان داد. میانگین طول میوه 87/1 سانتی متر، قطر میوه 12/1 سانتی متر، وزن میوه 49/1 گرم، وزن بذر 52/0 گرم، طول برگ 27/4 سانتی متر و عرض برگ 48/2 سانتی متر مشاهده شد. بیشترین وزن میوه و کیفیت و عطر و طعم میوه در ژنوتیپ شماره (4) محمودآباد سیرجان گزارش گردید. بیشترین ضریب همبستگی مثبت در سطح احتمالی (p<0.01) به ترتیب بین طول دمبرگ و طول خار (669/0= r)، طول دمبرگ و طول دم میوه (601/0= r) و طول میوه و قطر میوه (584/0= r) مشاهده گردید. تجزیه به مولفه های اصلی در صفات کیفی نشان داد که دو مولفه اول در برگیرنده 62% کل تغییرات بودند. در صفات کمی، 5 مولفه اول 74/77 % کل تغییرات را شامل شدند. بر اساس دندروگرام اسکتر پلات صفات کمی و کیفی، کل ژنوتیپ ها به 3 گروه مجزا تقسیم شدند. در تحقیق حاضر، دسته بندی توده ها بر مبنی صفات کمی از پراکنش جغرافیایی آن ها تبعیت نمی کرد.

بیشترین وزن میوه در ژنوتیپ محمودآباد سیرجان که یک منطقه گرمسیری است، تعلق داشت و دارای طعم شیرین و عطر خوبی بود. بیشترین مقادیر همبستگی صفات در مولفه اول بین صفات تاریخ گل دهی، شکل برگ، ابعاد برگ، میوه و بذر و همچنین وزن بذر مشاهده گردید. وجود صفات برگی برتر و برنامه های اصلاحی بعدی بر روی آن ها می تواند دامنه استفاده از سنجد را از حالت صرفا میوه ای گسترش دهد. شرایط محیطی و قرار گرفتن در ارتفاع مختلف از سطح دریا، نقش چندانی در خوشه بندی ژنوتیپ ها نداشت.