از انقلاب 1357 تا انقلاب فرهنگی: تبارشناسی برآمدن انقلاب فرهنگی در تلاقی رخدادها و نیروها

هدف این نوشتار بررسی تاریخی چگونگی برآمدن انقلاب فرهنگی است. انگاره رایج در مورد واقعه مذکور آن را تداوم و نتیجه طبیعی انقلاب 1357 می داند. به عبارتی، در نگاه یادشده، این فرض وجود دارد که چون واقعه انقلاب 57 رخ داده، براساس ضرورتی طبیعی که از دل آن بیرون آمده، رخداد انقلاب فرهنگی هم باید اتفاق می افتاد. مقاله حاضر، با بداهت زدایی از این انگاره، چگونگی امکان مندی تاریخی آن را بررسی کرده است. مطالعه حاضر پیرامون این پرسش صورت گرفته است: نیروی رقم زننده انقلاب فرهنگی در نتیجه چه تحولات و رخدادهایی برکشیده و واقعه انقلاب فرهنگی را رقم زده است؟ این نحوه ورود به موضوع، لحظه ای از تاریخ دانشگاه را واجد اهمیت می کند که یا اغلب ذیل تاریخ نگاری وقایع قبل و بعد از خود مسکوت مانده یا ذیل روایت کلان و یکدست ساز تاریخ نگاری مسلط دانشگاه در بعد از انقلاب نادیده گرفته شده است. فهم این لحظه از چند منظر حایز اهمیت است: نخست، بسیاری از تلقی های رایج در مورد دانشگاه در بعد از انقلاب را باژگون می کند؛ دوم، برای شناخت وقایع و رخدادهای بعدی اهمیت زیادی دارد؛ سوم، تبار نظم چیره ای را که بر اکنون دانشگاه حاکم است ردیابی می کند؛ چهارم، چگونگی پیدایش انقلاب فرهنگی را به شکلی درون ماندگار و در نسبت با وقایع و رخدادهای این فضا/زمان تاریخی بررسی می کند. برای بررسی این موضوع، از رویکرد تحلیل تاریخی فوکو یا همان تبارشناسی استفاده شده است. تبارشناسی به پرسش از شرایط امکان لحظه حال معطوف است؛ یعنی نشان دادن این امر که پدیده در فضای تاریخی و اجتماعی خود چگونه پدیدار شده، چطور عمل کرده، و در نتیجه این عمل، چه چیزهایی را ممکن یا ممتنع ساخته است. یافته های مقاله حاضر فرض هم نشینی ذاتی انقلاب سیاسی اجتماعی 1357 و انقلاب فرهنگی خرداد 1359 را تاریخ مند نمی داند. واقعه ای که در پانزده ماه بعد از شکل گیری انقلاب، تصرف و تعطیلی دانشگاه را در پی داشت حاصل همایندی مجموعه ای از رخدادهای تاریخی است که در صورت عدم وجود و وقوع آن ها، انقلاب فرهنگی می توانست اتفاق نیفتد و یا حتی در یک تلاقی متفاوت، می توانست به گونه ای دیگررخ دهد. بنابراین، تبار شکل و ریختی از دانشگاه که امروز در ایران با آن مواجه هستیم، بیش از آن که متاثر از عقلانیتی کلی، آرمانی ناب، اراده نیرویی مشخص و ضرورتی از پیش تعیین شده باشد، در لحظه پیدایش اولیه، تابع برایند نیروهایی است که در نسبتی از منافع، اقتضایات، اتفاق ها و طی تاریخی غیرقطعی و شکننده ممکن شده است.