بررسی تحلیلی و پژوهشی در زیج های نفیس خطی موجود در گنجینه رضوی، مطالعه موردی: نسخه های خطی زیج الشستکه

بررسی تحولات علوم (علوم دقیق مانند: ریاضیات، هییت و نجوم، علم الحبل «فیزیک، مکانیک» و علوم طبیعی مانند: پزشکی، گیاه شناسی و جانورشناسی) در بستر تاریخ همواره مورد توجه دانشمندان بوده است. در این میان یکی از موضوعات حایز اهمیت علم نجوم و هییت و فروع آن ازیاج یا دانش زیج هاست که تحقیقات و تالیفات فراوانی در این موضوع شده و نسخه های تاریخ علم را شاخص ساخته است. هدف این پژوهش شناسایی و بررسی محتوایی نسخه های خطی زیج های اسلامی در کتابخانه آستان قدس رضوی و بررسی تحلیلی و  مقایسه نسخه های زیج و خصوصا زیج الشستکه در میان دیگر کتابخانه های ایران و منطقه است و نهایتا تاثیر دانشمندان مسلمان را در تکامل و پیشرفت این علوم روشن تر می نماید.

روش / رویکرد پژوهش: 

این پژوهش با رویکرد توصیفی و تحلیلی و بر مبنای مطالعه کتابخانه ای نسخه های خطی با عنوان زیج به طور کلی و زیج الشستکه و به زبان های فارسی، عربی و اردو را از مجموعه نسخه های با موضوع تاریخ علم (ریاضی و نجوم، موسیقی و پزشکی) موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی استخراج شد و مورد شناسایی، بررسی و پژوهش قرار گرفت.

از 80 هزار نسخه خطی موجود در گنجینه آستان قدس رضوی، تعداد 6124 نسخه با موضوع تاریخ علم (ریاضی و نجوم، موسیقی و پزشکی و...) است که با بررسی و مقایسه به عمل آمده مجموعه نسخه های کهن و نفیس با عنوان زیج در کتابخانه های آستان قدس رضوی به 92 نسخه می رسد؛ یعنی تقریبا 37 درصد از کل نسخه های ایران در کتابخانه های آستان قدس است و همچنین از تعداد 18 نسخه خطی زیج هرمزی (زیج الشستکه) موجود در ایران، تعداد 11 نسخه آن در کتابخانه های آستان قدس وجود دارد. از این 11 نسخه آستان قدس (61 درصد از کل) تعداد 5 نسخه اثر کامل آن و با دو جدول نجومی در باب اجتماع و استقبال ماه و خورشید و رویت هلال ماه در آستان قدس است و بقیه نسخه های کتابخانه ها خلاصه و کوتاه شده این اثر بوده و بدون جداول نجومی هستند. نام مولف در نسخه های ناقص اشتباها به جای حسین بن موسی هرمزی، حسن بن موسی هروی و مهری آمده است و در میان نسخه های شناسایی شده، مشخص گردید که درصد قابل توجهی از نسخه های نفیس و قدیمی با عنوان زیج، از جمله قدیمی ترین زیج الشستکه با تاریخ کتابت 581 قمری در کتابخانه آستان قدس رضوی است.