بررسی نادرستی یک انتساب: ترجمه تلخیص المفتاح کاشانی با رویکرد اصطلاح پژوهی و بهره مندی از شبکه واژگان

شبکه واژگان روشی ابداعی به منظور یافتن تشابه میان متون از راه تطبیق اصطلاحات تخصصی و واژگان به کار رفته در آن هاست. این شیوه که از شبکه معنایی علم زبان شناسی الگوبرداری شده است، در یافتن مآخذ اصلی یک کتاب و همچنین تشخیص هویت یک متن ناشناس کارایی دارد. این پژوهش بر آن است تا از ویژگی های بازنمایی شبکه واژگان سود جسته و از آن برای تشخیص هویت متنی که ناشناخته مانده و به اشتباه شناسایی شده است، استفاده کند. این روش در یافتن میزان اشتراکات متون در به کارگیری واژگان، بسامد و اولویت زمانی آن نیز کارآمد است.

روش/ رویکرد پژوهش: 

پژوهش کاربردی حاضر در مرحله گردآوری شواهد متنی از محتویات نسخ خطی با روش کتابخانه ای و اسنادی انجام گرفته و در مرحله استخراج واژگان و اصطلاح شناسی از روش های کمی و کیفی مبتنی بر ترمینوگرافی بهره می برد. بدین منظور، واژگان از میان منابع دست اول گرد آمده و پس از بررسی شواهد مربوط به هر یک، تفکیک های معنایی مشخص گشته و شبکه معنایی هر یک ترسیم می گردد و نهایتا شبکه واژگان بر پایه یک شبکه معنایی گسترده و تعمیم یافته شکل می گیرد. این شبکه واژگان بر اساس روابط حاکم میان واژگان و منابع، آن ها را در یک شبکه مفهومی بازنمایی می کند. این شیوه در گردآوری هدفمند اصطلاحات متون، طبقه بندی، کشف پیوندها و ارتباط متون با یکدیگر کاربرد دارد و فهرست نگار و پژوهشگر را از تطبیق دادن کل متن بی نیاز می کند.

رساله های ریاضیات و خصوصا حساب، به سبب ساختار منطقی خود، شباهت بسیاری به یکدیگر دارند و همین امر بعضا سبب بروز اشتباهاتی در تشخیص عنوان و مولف اثر، ترجمه انگاشتن برخی متون اصیل فارسی یا خلط آثار با محتوای مشابه در فهرست نگاری نسخ خطی شده به گونه ای که در بسیاری موارد و با تکیه بر اطلاعات فهارس، خطای مزبور در میان پژوهشگران تاریخ ریاضیات تکرار گشته است. گفتار حاضر به یک نمونه از این کاستی پژوهشی پرداخته و با استفاده از واژگان پژوهی و شبکه های واژگان درصدد شناسایی هویت اصلی اثر برآمده است. اثر مورد نظر، بر اساس تک نسخه موجود در کتابخانه مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، با عنوان «ترجمه فارسی تلخیص المفتاح» در فهرست ها به ثبت رسیده است، حال آن که بنا به بررسی های صورت گرفته در این پژوهش، ترجمه انگاشتن و انتساب آن به تلخیص المفتاح غیاث الدین جمشید کاشانی به کلی مردود و نادرست بوده و این دست نویس بخشی مختصر از رساله میزان الحساب ملا علی قوشچی است که به سبب نقصان و افتادگی های بسیار به درستی شناسایی نشده است.