نهری در میان خیابان؛ پیدایی و پایایی نهر خیابان مشهد در آیینه تحولات کالبدی تا پایان دوره قاجاریه

پژوهش حاضر تلاشی برای توضیح چرایی پیدایش و چگونگی پایایی نهر خیابان مشهد (نهر خیابان علیا و سفلی) حسب ویژگی های کالبدی از بدو احداث تا پایان قاجاریه است. نهر خیابان مشهد در پی احداث نخستین خیابان شهر به وسیله شاه عباس در دوره صفویه پدید آمد. نهر ورای خیابان در خارج شهر نیز امتداد داشت و سرانجام به اراضی حاصلخیز پایین دست آن می رسید. این پژوهش در شمار جستارهای تاریخی و مهم ترین منبع آن اسناد تاریخی و منابع مکتوب است. از این رو، تحقیق با ترکیب روش های توصیفی و تفسیری ذیل راهبرد تاریخی سامان یافته است. همچنین ابزار اصلی در این مقاله سندپژوهی و مطالعه کتابخانه ای است. این تحقیق نشان می دهد احداث نهر از چشمه گیلاس به مشهد از اواخر سده نهم هجری به عنوان یگانه انتخاب زمامداران برای تامین پایدار آب شرب و کشاورزی شهر در آمده است. در دوره شاه عباس نهر جدید با خیابان تازه ساخت و یگانه شهر ترکیب و وقف نامه ای جامع جهت تمهید ساز و کار نگهداری مستمر از آن تنظیم شد. اگرچه در ادوار بعد با نقض شرایط وقف نامه از زلالی سیال و شکوه کالبدی نهر کاسته شد، اما خیابان که در شرایط نابسامان نقش حریم را برای نهر ایفا می کرد، در دوران ثبات نیز بستر احیای مجدد کالبد آن را فراهم می نمود.