ابعاد سواد دیجیتال برای دانش آموزان دوره ابتدایی

در عصر دیجیتال، سواد فقط مهارت های فردی را در برنمی گیرد، بلکه شامل مجموعه ای از کنش های اجتماعی در فضای واقعی یا دیجیتال است که از فناوری های جدید و دیجیتالی برای برقراری ارتباط استفاده می کند. بنابراین، در تکمیل مبحث سواد رسانه ای، نوع جدیدی از سواد به نام سواد دیجیتالی مطرح شده است؛ چرا که دانش آموزان برای استفاده حداکثری از شبکه های اجتماعی، مشارکت در اقتصادهای پسا صنعتی و ایفای نقش شهروند جهانی نیازمند مجموعه ی کاملی از سواد ها هستند. از این رو، سواد دیجیتال به عنوان یکی از سوادهای جدید و چند بعدی، بهترین و مفیدترین رویکرد برای درک چشم انداز دنیای در حال تغییر است و نمی توان آن را از آموزش جدا کرد و لازم است زمینه های توسعه ی آن در بین دانش آموزان به خصوص در دوره ی ابتدایی فراهم شود؛ زیرا یادگیری های دوره ی کودکی، پایه و اساس تمام آموزش های بعدی است. در واقع، شناخت ابعاد و توسعه ی سواد دیجیتال در میان دانش آموزان، پاسخی برای رویارویی با چالش های عصر دیجیتال است. در این راستا، هدف از انجام این پژوهش شناسایی ابعاد سواد دیجیتال برای دانش آموزان دوره ی ابتدایی است.

روش تحقیق حاضر از لحاظ هدف، از نوع کاربردی و روش انجام آن، به شیوه ی ترکیبی (کیفی و کمی) است به طوری که در شناسایی ابعاد سواد دیجیتال برای دانش آموزان دوره ی ابتدایی، از روش کیفی سنتز پژوهی و در اعتبارسنجی ابعاد شناسایی شده از روش توصیفی با تکنیک دلفی استفاده شده است. جامعه ی آماری بخش کیفی این پژوهش شامل تمام کتاب ها، مقالات، پایان نامه های ارشد، رساله های دکتری است که در فاصله ی زمانی 2014 تا 2023 با موضوع سواد دیجیتال دانش آموزان دوره ی ابتدایی به چاپ رسیده اند. نمونه ی آماری با روش هدفمند و معیار مدار 36 سند تعیین شد. در بخش کمی نیز، 17 نفر از متخصصان به صورت هدفمند از جامعه ی آماری متخصصان علوم تربیتی و تکنولوژی آموزشی و معلمان دوره ی ابتدایی به عنوان نمونه، انتخاب شدند. به منظور جمع آوری داده ها و اطلاعات و تحلیل یافته ها در شناسایی ابعاد سواد دیجیتال دانش آموزان، فرآیند کدگذاری نظری در سه مرحله ی کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی استفاده شد. در این مرحله، برای اطمینان از نحوه کدگذاری ها، علاوه بر تکنیک خودبازبینی، از دونفر از متخصصان حوزه ی سواد دیجیتال جهت کدگذاری مجدد یافته ها، استفاده شد. جهت اعتبارسنجی ابعاد شناسایی شده، با استفاده از پرسشنامه ی محقق ساخته، ارزیابی داده های حاصل از نظرخواهی با فرمول کندال انجام گرفت.

پس از تجزیه و تحلیل داده های استخراج شده، به کمک نرم افزار مکس کیودا11، نمودار کدگذاری ترسیم شده است. براساس نتایج به دست آمده در فرآیند کدگذاری، در مرحله ی کدگذاری باز، 66 کد استخراج شده بود که در مرحله ی کدگذاری محوری، 13 مقوله ی فرعی از آن ها به دست آمده است و در نهایت در کدگذاری انتخابی، پس از سنتز مفاهیم و مقوله های فرعی چهار بعد عملیاتی، انتقادی، فرهنگی، انتقالی برای دانش آموزان دوره ی ابتدایی در سواد دیجیتال شناسایی شده اند. نتایج به دست آمده از پژوهش حاکی از آن است که می توان برای سواد دیجیتال دانش آموزان دوره ی ابتدایی چهار بعد عملیاتی، انتقادی، فرهنگی، انتقالی درنظر گرفت که هر کدام از این ابعاد دارای مولفه هایی است که با ویژگی های سنی و نیازهای آن ها تناسب دارد. بعد عملیاتی شامل سواد فنی، سواد محتوای دیجیتال، سواد اطلاعاتی است. بعد انتقادی، شامل مولفه های سواد رسانه ای و سواد انتقادی است. بعد فرهنگی، مولفه های مشارکت دیجیتال، سواد اجتماعی، اخلاق دیجیتال و ایمنی دیجیتال را در بر می گیرد و در بعد چهارم، خلاقیت و نوآوری دیجیتال، حل مساله، سرگرمی دیجیتال و هوش دیجیتال مولفه های بعد انتقادی هستند. در بخش اعتبارسنجی از نظر متخصصان، مقدار w در ضریب هماهنگی کندال (658/0) به دست آمده است که نشان می دهد شصت وپنج درصد هماهنگی بین دیدگاه ها وجود دارد، بنابراین ابعاد شناسایی شده، مورد تایید متخصصان است.

در این پژوهش، ابعاد سواد دیجیتال برای دانش‎ آموزان دوره ی ابتدایی با توجه به ویژگی ها و نیازهای آن ها و بر اساس مطالعه ی تجارب کشورهای پیشرو در توسعه سواد دیجیتال برای کودکان، شناسایی شد که تعادل بین محافظت در برابر خطرات آنلاین و پرورش فرصت های دیجیتال را به خوبی نشان می دهد و می تواند راهنمایی برای توسعه ی سیاست ها و برنامه های درسی مرتبط با سواد دیجیتال در بین دانش آموزان دوره ی ابتدایی ایران باشد.