تحلیلی بر نقش عوامل انسانی در بیابان زایی مطالعه موردی: دالان گردوغباری نیاتک در سیستان

بیابان زایی نتیجه فرآیندی چندبعدی بوده و در اثر بهم پیوستگی تعدادی از سازه های محیطی و انسانی آغاز و با ترکیب و هم افزایی اثرات مرتبط با شرایط طبیعی، تغییرات اقلیمی و فشار عوامل انسانی گسترش می یابد این پژوهش با هدف واکاوی عوامل اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی موثر بر بیابان زایی در دالان گردوغباری نیاتک در سیستان و با بهره گیری از چارچوب کاربردی مدل های تصمیم گیری چند معیاره، مهم ترین شاخص های بیابان زایی انسان ساخت را در منطقه مورد مطالعه اولویت بندی و معرفی نموده تا در مباحث مدیریتی و کنترل بیابان زایی و پدیده گردوغبار منطقه بکار گرفته شود.

این پژوهش از نوع پژوهش های پیمایشی است. ابتدا براساس منابع و مدل های مرسوم ارزیابی بیابان زایی، 20 شاخص مناسب در قالب 5 معیار با استفاده از ترکیبی از مدل های مختلف از جمله IMDPA،MICD، MEDALUS همراه با نظرات متخصصین و کارشناسان آشنا به منطقه و نیز تیم اجرایی پژوهش انتخاب و تعیین گردید. داده ها و مقادیر مربوط به شاخص ها از طریق منابع اطلاعاتی مختلف شامل گزارش های مرکز آمار ایران، وزارت نیرو، سازمان جهاد کشاورزی و اداره کل منابع طبیعی استان و همچنین مصاحبه ساختاریافته درمنطقه جمع آوری و سپس عوامل و شاخص های مورد مطالعه، با استفاده از روش تصمیم گیری چند شاخصه TOPSIS، رتبه بندی شدند و در نهایت نقشه پهنه بندی محدوده مطالعاتی به تفکیک هریک از عوامل انسان ساخت تهیه و ارایه گردید. 

نتایج نشان داد عامل سیاست و قوانین به میزان 5/32 درصد، عامل اقتصادی با 1/25 درصد، عامل آب و کشاورزی با 6/20 درصد، بیشترین تاثیر را بر روند بیابان زایی در منطقه داشته است. همچنین رتبه بندی شاخص ها نشان داد که شاخص حقابه تالاب هامون و خشکیدگی رودخانه نیاتک با ضریب 69/0، شاخص هماهنگی نهادی و سازمانی با ضریب 6743/0، شاخص توسعه یافتگی روستاها با ضریب 6743/0، شاخص اثربخشی عملیات حفظ و احیاء مناطق بیابانی با ضریب 5596/0، شاخص فقر و درآمد خانوار با ضریب 5988/0، شاخص فشار چرای دام در مراتع با ضریب 4821/0 و شاخص میزان اراضی کشاورزی رهاشده با ضریب 5596/0 بیشترین تاثیر را در فرایند تخریب سرزمین و بیابان زایی منطقه داشته است. 

نتایج بدست آمده در این تحقیق که حاکی بر اهمیت عوامل انسان ساخت در بیابان زایی سیستان است با اتکاء بر نتایج این پژوهش مبنی بر اینکه 62 درصد اراضی در دالان فرسایش بادی نیاتک در معرض بیابان زایی شدید و خیلی شدید قرار دارد، ضرورت ایجاب می نماید، یک برنامه عملیاتی بلندمدت با هدف اجرایی سازی اقدامات مناسب برای احیاء اراضی بیابانی منطقه از سوی متولیان امر تهیه شود. از طرفی، روش تاپسیس که در این پژوهش برای تعیین شدت بیابان زایی استفاده گردید، با توجه به در نظرگرفتن شاخص های مناسب، ساده بودن، منعطف بودن، کم هزینه بودن، روش نسبتا دقیقی است. استفاده از این روش می تواند مدیران و برنامه ریزان حوزه بیابان را در شناسایی اولویت های موثر بر بیابان زایی و نیز ارایه برنامه های مناسب برای مدیریت و احیای مناطق بیابانی کمک نماید.