آسیاب دستاوردی از فناوری و مدیریت منابع آب: دشت جوین و جغتای

آسیاب نمونه ای از نخستین تلاش های بشری در مهار نیروهای طبیعی به منظور انجام کارهای مکانیکی و نیای یک خط طولانی از ماشین آلات است. نیرو محرکه آسیاب، آب بوده است. آب به عنوان یک سرمایه از گذشته دور نقش موثری در ایجاد استقرارگاه های انسانی داشته است. در خشک و نیمه خشک ایران، تامین و بهره بردای از منابع آبی جهت رفع نیازهای جامعه، مردم را به اندیشه واداشت و حاصل آن ساخت سازه های نوآورانه بود. این امر جز با شناخت کافی از بستر جغرافیایی و قابلیت های محیطی میسر نمی شد. عمده فعالیت اقتصادی ایران کهن، بر پایه کشاورزی استوار بود و آسیاب ها یکی از سازه های مرتبط با این اقتصاد هستند. ضرورت توجه به آسیاب های سنتی از آنجا اهمیت می یابد که بدانیم هم اکنون بقایای اندکی از آن ها بجای مانده و بخش عمده ای از این پیشینه فنی و مدیریتی که با تجربیات بومی و معماری متنوع همراه بوده اکنون رو به تخریب و فراموشی هستند. بستر این پژوهش با شناسایی هفت آسیاب در دشت جوین و جغتای در بخش شمال غربی استان خراسان رضوی، طی بررسی های باستان شناختی سال 1399ه‍.ق. فراهم شد. شواهد بجای مانده از این آسیاب ها که ازلحاظ گاهنگاری متعلق به 200سال اخیر هستند، می توانند جواب گوی پرسش هایی در زمینه چگونگی مکان یابی این سازه‎ها، مدیریت و هدایت آب و هم چنین نحوه عملکرد آسیاب ها باشند؛ از این رو، ضمن پیمایش های محیطی و انجام مستندنگاری در محل، با استفاده از روش های سنجش از راه دور، شواهد فیزیکی بجای مانده از این سازه ها استخراج و مورد پردازش قرار گرفتند. علاوه بر تحقیقات میدانی، منابع کتابخانه ای نیز بررسی و درنهایت یافته ها پردازش و تحلیل شدند. حاصل این جستار موید وجود یک رویکرد مشترک در ساخت آسیاب هایی است که نیرو محرکه خود را از رودخانه و روان آب های سطحی تامین می کردند. مجموعه کالبدی این آسیاب ها متشکل از بخش تامین-هدایت و مدیریت آب، سازه اصلی آسیاب و فضاهای وابسته است. به جز فضاهای وابسته سایر بخش ها در غالب آسیاب ها یک سان است.