تاملی بر وجود و ماهیت «اراده آزاد» در قرایت حقوق و اخلاق عصب شناختی

 مدافعان مکتب جبرگرایی با تکیه بر یافته های نوین دانش علوم اعصاب، قایل به وهمی بودن اراده در انسان بوده و معتقدند که همه افراد تحت تدبر و دیکتاتوری مغز خود قرار دارند. آیا ما واقعا اراده آزاد داریم؟ آیا اراده آزاد یک مفهوم انتزاعی توهمی است یا کیفیت حقیقی در انسان می باشد؟ با عنایت به یافته های نوین دانش بشری چه تعریفی از اراده آزاد انسان می توان ارایه داد؟ پاسخ به این سوالات از آن جهت حایز اهمیت است که انکار اراده آزاد به معنای نفی هرگونه مسیولیت کیفری و به طور کلی انکار ضرورت وجودی قواعد حقوق کیفری در نظم هنجاری جامعه می باشد. این تصور می تواند به بی نظمی (آنارشی) تبدیل شود. مقاله حاضر در تلاش است تا با امعان رویکرد میان رشته ای حقوق، اخلاق و علوم اعصاب شناختی پاسخ قانع کننده ای برای رد شبهه واردشده از سوی مکتب جبرگرایی عصب شناختی ارایه داده و اراده آزاد را بازتعریف نماید.

 پژوهش حاضر از نوع مرور روایتی به روش توصیفی تحلیلی می باشد و روش جمع آوری اطلاعات آن به صورت جستجوی کتب و مقالات دهه اخیر (22-2012 م.) در پایگاه های معتبر Web of Science، Scopus و PubMed است.

ملاحظات اخلاقی: 

در تمام مراحل نگارش پژوهش حاضر، ضمن رعایت اصالت متون، صداقت و امانتداری رعایت شده است.

 اراده آزاد بسته به قرایت فکری و بافتار هر علم، تعاریف مختلفی دارد که البته تا حدود قابل توجهی در ماهیت امر یک مفهوم را افاده می کند: کیفیت نفسانی برای انجام رفتار مبتنی بر غرض و تامل اراده خود از ارکان اختیار (به معنای عام) است و در عبارتی ساده می توان اختیار را قدرت برگزیدن امر مطلوب در میان گزینه های پیش رو نسبت به پدیده های هستی تعریف نمود. برای آنکه مجرمیت به یک فرد منتسب شود منوط بر این است که او افزون بر اراده آزاد در فعل یا ترک فعل مجرمانه، قدرت لازم بر انجام آن نیز داشته باشد. هوشیاری در مرکزیت تعریف اراده آزاد قرار دارد؛ هوشیاری همان خودآگاهی است که آگاهی (به مفهوم خاص) و برانگیختگی لوازم تحقق آن هستند.

 بررسی های عصب شناختی اختیار انسان از طریق تکنیک EEG نشان می دهد که اراده آزاد طیفی از عناصر ذاتی و ضروری را در یک توالی منسجم و با ارتباط ناگسستنی دربر دارد: انگیزه شامل غرض و تامل (به تعبیر فلاسفه اسلامی تصور، تصدیق و شوق) و عزم شامل پتانسیل آمادگی، آگاهی از قصد و اقدام. با این اوصاف می توان اراده آزاد را این گونه تعریف کرد: کیفیت نفسانی برای انجام رفتار هوشیارانه مبتنی بر غرض و تامل که در طیفی از عناصر از انگیزه تا عمل محقق می گردد.