کارکردهای اداری و مالی «خلعت» در دوره صفویه

خلعت به عنوان یک فرهنگ در تاریخ ایران دارای سابقه ای کهن است که گاهی هم کارکرد سیاسی یافته است. این آیین که با روی کار آمدن صفویان قوت بیشتری گرفت، به عنوان بالاترین مرحمت شاه به سطوح پایین تر قدرت اعطا می شد. پژوهش حاضر بر اساس واکاوی سهم خلعت بخشی و خلعت پوشی در سازوکارهای سیاسی دولت صفویه بنا شده است. همزمان، بررسی نسبت این سنت با مقوله مالی هم مدنظر است. حاصل بررسی متون دست اول به ویژه منابع تاریخ نگارانه و سفرنامه های این دوره بیانگر آن است که خلعت با اینکه هزینه هایی برای دربار صفویه به همراه داشت، سهم معینی هم در درآمدزایی شاه و صاحب منصبان درباری داشت. امتیاز و اعتبار سیاسی خلعت بخشی برای گیرندگان خلعت و کسانی که مورد مرحمت شاه قرار می گرفتند دارای اهمیت بود؛ به طوریکه آنان می کوشیدند با صرف هزینه های گاه هنگفت این عنایت را به دست بیاورند. وانگهی، این صاحب منصبان و دولتمردان که متعلق به سطوح متفاوت قدرت بودند گاهی به پشتوانه همین آیین خلعت بخشی ثروت کلانی به دست می آوردند. بنابراین می کوشیدند با کاربست شگردهای مختلف برای حفظ و تداوم این امتیاز گام بردارند. بعد دیگر یافته های پژوهش حاضر ناظر بر همین اقدامات دولتمردان برای کسب خلعت است. آنان برا جبران هزینه های صرف شده برای بهره مندی از خلعت گاه از مسیری پیش می رفتند که به اجحاف مالی بر مردم می انجامید. ریشه آن را باید در صرف هزینه های گزاف از سوی صاحب منصبان و دولتمردان صفویه برای خلعت گیری و گاهی ضرورت مراودات صاحب منصبان با مقامات درباری برای گرفتن خلعت شاهی با پرداخت رشوه جست وجو کرد. همین امر سبب شده است تا یک فرهنگ قدیمی در کشاکش ساختار اداری و سازوکارهای آن به مسیله ای پیچیده تبدیل شود و گاهی اسباب فساد مالی و اجحاف بر مردم را فراهم کند.