بررسی تاثیر بسترهای مختلف کاشت بر تغییرات ویژگی های رویشی، اسانس و ترکیبات آن در طول سال‏های رشد در مرزه موتیکا (Satureja mutica Fisch. & C.A. Mey.) در شرایط دیم

آگاهی از تغییرات کمی و کیفی گیاهان دارویی در طول زمان یکی از مهمترین اهداف مدیریت کشاورزی است. گیاه مرزه موتیکا با نام علمی Satureja mutica Fisch. & C.A. Mey. یکی از گونه‏های دارویی ارزشمند است که به صورت خودرو در ایران رویش دارد. این مطالعه با هدف بررسی تاثیر بسترهای مختلف کاشت بر تغییرات ویژگی های رویشی، عملکرد، اسانس و ترکیبات آن در طول سال‏های مختلف رویش در گونه مرزه موتیکا در شرایط دیم اجرا شد. آزمایش در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی به مدت سه سال (1399-1397) در شرایط دیم شهرستان فریدونشهر-استان اصفهان انجام شد. بستر کاشت به عنوان پلات اصلی شامل کود گاوی (30 تن در هکتار)، کاه گندم (10 تن در هکتار) و شاهد (بدون کود گاوی و کاه گندم) بود. کشت نشاء پس از آماده سازی مزرعه در کف جوی های ایجاد شده به فاصله 50×50 سانتی متر از یکدیگر انجام شد. در طول فصل رشد و در زمان 50% گلدهی صفات مورد بررسی شامل وزن‏ خشک ‏کل گیاه، وزن ‏خشک ‏برگ و ساقه، ارتفاع گیاه، قطر بوته، مساحت تاج‏پوشش برای هر بوته و تاج‏پوشش در هر مترمربع زمین و تعداد ساقه در هر بوته اندازه‏گیری شد. برای اسانس‏گیری، سرشاخه گلدار گیاهان در مرحله گلدهی کامل برداشت شد و پس از خشک شدن در سایه به روش تقطیر با آب اسانس گیری گردید. پس از تعیین بازده اسانس براساس وزن خشک گیاه، اسانس ها به وسیله کروماتوگرافی گازی و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی در آزمایشگاه فیتوشیمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور تجزیه و شناسایی گردید. برای انجام محاسبات آماری از برنامه رایانه ای SAS و برای مقایسه میانگین ها از آزمون LSD استفاده شد. تجزیه واریانس داده ها نشان داد که اثرهای بستر، سال و اثرهای متقابل آنها بر روی صفات اندازه‏گیری شده در بسیاری از موارد معنی دار بود. نتایج نشان داد که بیشترین مقادیر ارتفاع گیاه، قطر بوته، تاج‏پوشش و تعداد ساقه در هر بوته در سال نخست در تیمار کود حیوانی و در سال پایانی در تیمار شاهد دیده شد. بیشترین مقادیر وزن خشک کل و برگ، عملکرد اسانس و بازده اسانس به ترتیب با 1427، 891 و 42 کیلوگرم در هکتار و 4.67% در سال سوم در تیمار بستر شاهد مشاهده شد. مهمترین ترکیبات شناسایی شده تیمول، کارواکرول، پارا-سیمن و گاما-ترپینن بودند. مقادیر هریک از این ترکیبات تحت تاثیر اثرهای بستر و سال رویش قرار گرفت. به طوری که در مورد پارا-سیمن بیشترین مقدار بدست آمده در سال اول در تیمار کاه بود. بیشترین مقادیر گاما-ترپینن در هر سه تیمار بستر کشت در سال آخر رویش مشاهده شد. مرزه موتیکا دارای مقادیر قابل توجهی تیمول بود و روند تغییرات در بین تیمارهای بستر و در طول سال‏های رویش بسیار اندک بود. بیشترین مقادیر کارواکرول در تیمار کاه و کود حیوانی در سال دوم رویش بود. نتایج ضرایب همبستگی نشان داد که مهمترین صفات تاثیرگذار بر عملکرد اسانس شامل وزن خشک کل، برگ و ساقه و بازده اسانس بودند. از سوی دیگر، تغییرات تیمول با پارا-سیمن و کارواکرول با گاما-ترپینن با یکدیگر نسبت معکوس داشتند. در مجموع، برای تولید مرزه موتیکا در شرایط دیم و مشابه با این پژوهش اگرچه بکارگیری کودهای دامی و کاه بر تولید عملکرد محصول و اسانس آن طی سال های اول و دوم تاثیرگذار بودند اما در سال سوم این اثرگذاری کاهش یافت و تیمار شاهد نسبت به تیمارهای کاه و کود برتری داشت.