ارزیابی اثر پخش سیلاب بر نوسان های شاخص های گیاهان مرتعی در ایستگاه آبخوانداری کوثر

پیشینه ی پخش سیلاب در زمین های حاشیه ی رودها و آبیاری سیلابی به چند هزار سال می رسد. شواهدی مبنی بر استفاده از سیلاب به منظور افزایش تولید گیاهی در نقاط مختلف ایران از جمله شهرستان های قزوین، بلوچستان، خراسان، فارس، اصفهان و خوزستان وجود دارد. بررسی های انجام شده در 20 منطقه ی خشک و نیمه خشک کشور، بیا ن گر آن است که در بیشتر مناطق شاخص های تولید و درصد تاج پوشش گیاهان، در عرصه ی گسترش سیلاب در مقایسه با شاهد، افزایش چشمگیری داشته است. هدف این پژوهش، بررسی اثر پخش سیلاب بر پویایی پوشش گیاهی مرتع و مشخص کردن نوسان های اندازه ی شاخص های گیاهی متناسب با شاخص های آب و هوایی در یک دوره ی شش ساله است.

مواد و روش ها  :

به منظور پایش و مقایسه ی نوسان های شاخص های گیاهی در ایستگاه آبخوانداری کوثر، دو شبکه (نماینده ی عرصه با پخش سیلاب) با نام های بیشه زرد یک و بیشه زرد چهار و در مجاور آن ها پهنه ای با مساحت پنج هکتار در خارج شبکه ها به عنوان شاهد (نماینده ی عرصه ی بی پخش سیلاب) انتخاب شد. به مدت شش سال (1401-1395) در نیمه ی دوم اردیبهشت هر سال، 10 نوار اندازه گیری (ترانسکت) با طول 150 متر و 100 قطعه ی نمونه ی یک متر مربعی با شیوه ی تصادفی- نظام مند (سیستماتیک) در نوارهای شبکه ها و عرصه ی شاهد مستقر شد. گونه های شاخص مرتعی دشت پخش سیلاب گربایگان فسا به ترتیب بوته های سیاه گینه، گل آفتابی و انواع گون با زیر اشکوب گندمیان و پهن برگان علفی یک ساله  Dendrostellera lessertii (Wikstr)Van Tiegh., Heliantemum lippii (L) Pers, Astragalus ssp. است. از شاخص های گیاهی (نام گونه، درصد تاج پوشش، تعداد پایه در متر مربع، شکل رویشی و زی توده گونه ها) و پوشش سطح خاک (درصد سنگ و سنگ ریزه، درصد لاشبرگ و درصد خاک لخت) آماربرداری شد. با استفاده از روش شش عاملی تعدیل شده، وضعیت مرتع در شبکه های پخش سیلاب در سال های مرطوب و در سال های خشک ارزیابی شد. در سال های بررسی برای مقایسه ی تیمارهای مختلف مرتع (میان شبکه ها و نوارهای پخش سیلاب و شاهد) از طرح کرت های دو بار خرد شده در زمان و مکان در قالب طرح پایه ی بلوک های کامل تصادفی استفاده شد. برای تعیین مدل پیش بینی تولید و پوشش تاجی گیاهان مرتعی از ضریب همبستگی پیرسون وایازی گام به گام استفاده شد. مقایسه ی میانگین ها با استفاده از آزمون دانکن در سطح پنج درصد انجام شد.

نتایج و بحث:

در این پژوهش نتایج تحلیل واریانس نشان داد که اندازه ی شاخص های گیاهی ارزیابی شده، میان سال های بررسی، میان شبکه ها و میان نوارهای پخش سیلاب با شاهد در سطح یک درصد تفاوت معنی داری داشتند. اندازه ی درصد تاج پوشش گیاهی در طول دوره ی آمار برداری از 8/69 % در سال 1400 تا 55/51 % در سال 1399 و اندازه ی تولید از 175/32 کیلوگرم در هکتار در سال 1400 تا 813/55 کیلوگرم در هکتار در سال 1399 متغیر بود. با استفاده از روش شش عاملی تعدیل شده وضعیت مرتع در شبکه های پخش سیلاب در سال های مرطوب، خوب و در سال های خشک، متوسط ارزیابی شد. در حالی که در عرصه ی شاهد (بی پخش سیلاب) در سال های مرطوب، فقیر تا متوسط و در سال های خشک، خیلی فقیر تا غیر قابل استفاده برای چرا ارزیابی شد. براساس نتایج تحلیل همبستگی، میان درصد تاج پوشش با زی توده ی گیاهان مرتعی در سطح یک درصد همبستگی مثبت و معنی داری به دست آمد (0/86= R²). نتایج وایازی گام به گام نشان داد که در مدل پیش بینی تولید گیاهان، متغیرهای مستقل (شاخص های آب و هوایی) اندازه ی بارش سالانه (0/34= R²) و میانگین دمای کمینه (0/26= R²) بود. ضریب همبستگی اندازه ی بارش در فصل رشد گیاهان 0/15 بود. ضریب همبستگی میانگین دمای سالانه 0/11 و ضریب همبستگی مجموع آن ها 0/86 بود. در مدل پیش بینی درصد تاج پوشش گیاهان، متغیر مستقل اندازه ی بارش در فصل رشد گیاهان (0/87= R²) سهم اصلی و تعیین کننده در برآورد اندازه ی متغیر وابسته داشتند.  

نتیجه گیری و پیشنهادها:

براساس نتایج این پژوهش می توان نتیجه گیری کرد که تفاوت درصد تاج پوشش گیاهی شبکه ی بیشه زرد یک در سال های مرطوب (سال های آبی 1395-1394، 1396-1395، 1398-1397 و 1400-1399) در مقایسه با شبکه ی بیشه زرد چهار و شاهد از نظر آماری معنی دار بود. در سال های خشک (سال های آبی 1397-1396 و 1401-1400) این درصدها در شاهد در مقایسه با دو شبکه ی بیشه زرد یک و چهار بیشتر بود. به طور کلی میان تولید گیاهان با تاج پوشش گیاهی (0/86= R²) و با اندازه ی بارش سالانه (0/92= R²) و با اندازه ی بارش در زمان سیل (0/84= R²)، و با رخ داد تعداد سیل (0/96= R²) و با مدت زمان رخ داد سیلاب (0/96= R²) بود. با اندازه ی بارش پاییز و زمستان (0/94= R²) و با اندازه ی بارش در دوره ی رشد گیاهی با ضریب همبستگی (0/93= R²) در سطح یک درصد همبستگی مثبت و معنی داری به دست آمد. براساس آماربرداری سال های 1395 تا 1401، میانگین شش ساله ی تولید علوفه خشک شاهد، بیشه زرد یک و بیشه زرد چهار به ترتیب 252/25، 528/31 و 362/17 کیلوگرم در هکتار برآورد شد. اندازه ی تولید در شبکه های پخش سیلاب 1/43 تا 2 برابر شاهد بود. در سال 1395 تا 1401 تفاوت نوسان شاخص تولید گیاهان در شبکه های بیشه زرد یک و بیشه زرد چهار در مقایسه با شاهد معنی دار بود. به طور کلی با توجه به این که آب یکی از عامل های اصلی محدود کننده ی رشد و نمو گیاهان در مناطق خشک و نیمه خشک است، به کارگیری پخش سیلاب به عنوان روش ساده، کم هزینه و سازگار با طبیعت برای بهبود شاخص های رشد کمی گیاهان مرتعی، اجتناب ناپذیر است.