«محل اخلاص»؟ «محک اخلاص»؟ «مخ اخلاص»؟ «میخ اخلاص»؟ «محض اخلاص»؟ در عبارتی از صد میدان

بیان مسئله: 

صد میدان یکی از قدیم ترین آثار عرفانی به زبان فارسی است که حاصل مجالس خواجه عبدالله انصاری در محرم 448ق بوده است. میدان بیست ویکم از صد میدان درباره توکل است و در آن آمده است: «توکل قنطره یقین است و عماد ایمان و محل اخلاص». این سخن در کتاب های دیگر مانند تفسیر کشف الاسرار، انس التائبین و حدیقه الحقیقه نیز نقل شده است؛ اما در دست نوشت ها و چاپ های این متون، ترکیب «محل اخلاص» به چهار گونه دیگر نیز آمده است: «محک اخلاص»، «مخ اخلاص»، «میخ اخلاص» و «محض اخلاص». هرکدام از مصححان این متون به گونه ای این ترکیب را پذیرفته و چاپ کرده اند: سرژ دو بورکوی و علی اصغر حکمت: «محل اخلاص»؛ محمدسرور مولایی: «محک اخلاص»؛ علی فاضل: «مخ اخلاص»؛ محمدعلی موحد و نیز حسن نصیری جامی: «میخ اخلاص». از میان این پنج ضبط، کدام یک درست است؟ این پژوهش به بررسی این عبارت از صد میدان در دو چاپ اصلی آن پرداخته است.

این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و با شناسایی منابع گوناگونی که عبارت پیش گفته در آن آمده، در تلاش است تا با استناد به دلایل متعدد نسخه شناسی، زبانی و بلاغی، ضبط صحیح ترکیب یاد شده را مورد بررسی قرار دهد.

از میان ضبط های پنجگانه مذکور، ضبط برتر و صحیح «محل اخلاص» است. همچنین پژوهش حاضر بر اهمیت یافتن منابع و مآخذ مولف در متونی که نسخه های خطی معتبر ندارند و اهمیت شناخت منابع جنبی در تصحیح آن متون تاکید کرده است.