بررسی اثرات هنجارهای قانونی، مشارکتی و باورها بر شاخص مشارکت و رفتار آبخیزنشینان (مورد مطالعه: حوزه آبخیز بنچله، شهرستان روانسر)

منابع آب وخاک از مهم ترین عوامل تولید انرژی موردنیاز انسان ها هستند. به منظور حفاظت از منابع آب وخاک برحسب شرایط هر منطقه شیوه های مدیریتی مختلفی اعمال می شود. مشارکت همگانی آبخیزنشینان و تغییر در رفتار آن ها از ابزارهای اساسی هر برنامه مدیریتی پایدار خواهد بود. ازآنجاکه هنجارها بر مشارکت و رفتار جوامع محلی اثرگذار است؛ بنابراین، هدف از این پژوهش بررسی هنجارهای موثر بر مشارکت و رفتار آبخیزنشینان در اجرای پروژه های حفاظت آب وخاک است.

این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی انجام گرفت. به این منظور حوزه آبخیز بنچله در شهرستان روانسر به عنوان منطقه موردمطالعه انتخاب شد. برای جمع آوری اطلاعات میدانی، از پرسشنامه استفاده گردید. جامعه آماری این تحقیق کلیه سرپرستان خانوارهای آبخیزنشینان این حوزه به تعداد 569 نفر بودند. از میان آن ها با استفاده از فرمول کوکران و تطبیق با جدول مورگان، 229 نفر با روش تصادفی ساده مورد پرسش گری مستقیم قرار گرفتند و پرسشنامه ها را تکمیل نمودند. محور پرسش ها متمرکز بر سه متغیر وابسته (هنجارهای قانونی، باورهای هنجاری و هنجارهای مشارکتی) است که بر شاخص مشارکت و رفتار آبخیزنشینان اثرگذار هستند؛ بنابراین هرکدام از این متغیرها، از گویه های متعددی تاثیرپذیر هستند. در بخش تجزیه وتحلیل اطلاعات جمع آوری شده از آماره های توصیفی (فراوانی، درصد، میانگین و غیره) و آماره های استنباطی (آزمون همبستگی اسپیرمن و رگرسیون گام به گام) استفاده شد. با توجه به این که در مطالعه سه گروه متغیر وابسته (قانونی، باوری، مشارکتی) تحت تاثیر گویه های متفاوت بوده و چند متغیر مستقل وجود داشته است، از رگرسیون گام به گام استفاده شد. قبل از انجام رگرسیون برای بررسی آزمون هم خطی، میزان هم خط بودن متغیرهای مستقل موردنظر، موردبررسی قرار گرفتند. همچنین، برای تعیین اهمیت نسبی هر یک از متغیرهای مستقل در میزان مشارکت و رفتار آبخیزنشینان از مقادیر استانداردشده بتا استفاده شد.

نتایج و بحث: 

نتایج میانگین رتبه ای هر یک از گویه های هنجارهای قانونی موثر بر مشارکت و رفتار آبخیزنشینان در پروژه های حفاظت از آب وخاک نشان می دهد که گویه های "افرادی که به منابع آب وخاک آسیب می زنند باید جریمه شوند" و " قوانین موجود برای متقاعد کردن افراد در زمینه حفاظت از منابع آب وخاک مفید است" به ترتیب بیشترین و کمترین اهمیت را بر روی هنجارهای قانونی با مشارکت و رفتار آبخیزنشینان دارد. نتایج میانگین رتبه ای هر یک از گویه های باورهای هنجاری موثر بر مشارکت و رفتار آبخیزنشینان در پروژه های حفاظت از آب وخاک نشان می دهد که بیشترین میانگین رتبه ای مربوط به "جامعه از من انتظار دارند که به منابع آب وخاک آسیبی نزنم." و کمترین رتبه مربوط به "کارشناسان انتظار دارند تا خاک را تخریب نکنم." است. نتایج میانگین رتبه ای هر یک از گویه های هنجار مشارکتی موثر بر مشارکت و رفتار مشارکتی آبخیزنشینان در پروژه های حفاظت از آب وخاک نشان می دهد که از دیدگاه آن ها گویه "در احداث سدهای رسوب گیر داوطلبانه مشارکت می کنم." و گویه "حاضرم برای اجرای پروژه های حفاظت از آب وخاک، هزینه پرداخت کنم." به ترتیب بیشترین و کمترین اهمیت را بر روی مشارکت و رفتار آبخیزنشینان در پروژه های حفاظت از آب وخاک دارد. نتایج حاصل از آزمون اسپیرمن نشان داد که هر سه متغیر مستقل هنجارهای قانونی، باورهای هنجاری و هنجارهای مشارکتی با مشارکت و رفتار آبخیزنشینان رابطه مثبت و معناداری دارند. همچنین، نتایج حاصل از رگرسیون و مقادیر بتا نشان داد که به ترتیب شاخص های هنجارهای قانونی، باورهای هنجاری و هنجارهای مشارکتی دارای بیشترین اولویت در مشارکت و رفتار جوامع محلی بودند.

نتایج میانگین رتبه ای هر یک از گویه های مشارکت آبخیزنشینان و رفتار آن ها برای مشارکت در پروژه های حفاظت از آب وخاک نشان می دهد که گویه های مراقبت آبخیزنشین ها از پروژه ها پس از اتمام آن، مشارکت در پروژه احداث سیل بند ملات-سیمانی بیشترین تاثیر را بر روی میزان مشارکت و رفتار مشارکتی آن ها دارند. همچنین، گویه های مشارکت در پروژه ساخت سیل بند گابیونی و تمایل و نیت آبخیزنشین ها نسبت به حفاظت آب وخاک کمترین تاثیر را بر روی مشارکت و رفتار آبخیزنشینان نسبت به حفاظت از آب وخاک داشتند. به طورکلی، توجه به هنجارها، باورها، رفتارها و نگرش های جوامع محلی باید در دستور کار مدیران و برنامه ریزان قرار بگیرد تا مسیرهای حفاظتی از منابع آب وخاک هموار شود.