بررسی نقش "اختیال در قصه" از دیدگاه علامه جوادی آملی

دستمایه اصلی این نوشتار، بررسی نقش اختیال در قصه از دیدگاه علامه جوادی آملی است که تا کنون به طور مستقل به آن پرداخته نشده است. ایشان با بهره گیری از حکمت متعالیه، دیدگاه منحصر به فردی در این زمینه ارائه کرده است. در این پژوهش، ابتدا با رجوع به آثار متعدد و لحاظ مبانی معرفت شناسی و انسان شناسی ایشان، نقش اختیال در آفرینش قصه های انسانی و توقف انسان مختال در مرتبه خیال(متخیله) و نیز دلایل احتیاط در پرداختن به قصه های غیر برهانی از دیدگاه علامه جوادی احصاء شده و سپس به شیوه توصیفی-تحلیلی و با رویکرد فلسفی، تبیین و بررسی شده است. خاستگاه قصه‎های غیر برهانی، چیزی جز اختیال قوه متخیله نیست؛ تفصیل و ترکیب، کار این قوه است، لذا سامعین را نیز مختال می کند؛ مختال- هرچند عاقل بالقوه هست- به مرتبه فعلیت عقل نمی رسد، در حالی که منزلت حقیقی انسان در حاکمیت عقل برهانی و تبعیت از نقل معتبر است. در نتیجه، انسان سامع، تابع اختیال و انسان مستمع، تابع عقل برهانی است. انسان سامع، با وجود محدویت ظرفیت استعدادها، خود را به هر داستان و قصه ای مشغول می کند، اما انسان مستمع، تابع عقل برهانی و قصه های الهی است؛ متخیله، آفریننده قصه های غیرالهی است، اما قصص قرآنی، برخاسته از اراده الهی و صادق، حق، واقع نما و هدایت‎گر انسان در صراط مستقیم است؛ لذا در ابتدا، فطرت مخاطب را با قصه همراه می‎کند و سپس متخیله او را در کوه طور به پرواز در می آورد.