بازشناسی غربی ترین رویشگاه توس (.Betula litwinowii Doluch) در جنگل های هیرکانی: دریاسر در شهرستان تنکابن

درخت توس، بازمانده ای باستانی از دوران های گذشته تاریخ تکاملی و تحولی جنگل های هیرکانی است که بنابر شواهد و بررسی های انجام شده، گستره آن در این جنگل ها در گذشته، وسیع تر و به تقریب پیوسته بوده است. این درخت تا پیش از پژوهش های سیستماتیک- بوم شناختی اخیر در محدوده البرز با نام Betula pendula Roth شناخته می شد. در بررسی های انجام شده در بستر مطالعاتی فلور ایران مشخص شد که این درخت به گونه B. litwinowii Doluch تعلق دارد. این گونه در حال حاضر به شکل گسسته در برخی رویشگاه های صخره ای و در ارتفاع بالاتر از 2500 متری جنگل های هیرکانی و برخی دامنه های جنوبی البرز مرکزی انتشار دارد. هدف این پژوهش، شناسایی دنباله دار در راستای شناسایی رویشگاه های ناشناخته و گسسته این گونه ارزشمند در جنگل های هیرکانی بود.

این بررسی در منطقه و ارتفاعات فوقانی دشت دریاسر از توابع منطقه دوهزار شهرستان تنکابن انجام شده است. یافته های این پژوهش که بر فرض وجود توده ها و درختان توس بر اساس یکسری شواهد و شباهت های ساختاری توده های مستقر در ناهمواری های منطقه و نیز شرایط اکولوژیکی تقریبا مشابه با سایر رویشگاه های توس در دیگر مناطق فوقانی هیرکانی بود، راهنما و الگویی شد برای انجام بررسی های گسترده در پوشش گیاهی منطقه، بنابراین باتوجه به ساختار زمین شناسی و شکل ناهمواری ها و کوه های بالادست دشت دریاسر و نیز وجود پوشش گیاهی با اشکال رویشی مختلف در جدار دره ها و صخره ها و همچنین با استفاده از جستجو های محلی و اطلاعات کسب شده، با انجام پیمایش و حضور در این رویشگاه ها، با استفاده از روش مطالعه فلوریستیکی، مشاهدات زمینی و بررسی توده ها و پوشش گیاهی، حضور توس در این منطقه تایید و مستندسازی شد. بر همین اساس با انجام پیمایش در سطح جنگل های منطقه وضعیت و مساحت رویشگاه تعیین گردید که این مهم با برداشت‎ های انجام شده در جهات جغرافیایی مختلف و کنترل با نقشه های گوگل ارث تایید و تعیین شد. کلیه گونه های گیاهی همراه در توده برداشت و یادداشت برداری شدند و جهت انجام شناسایی تکمیلی و تایید گونه ها که از تنوع زیستی گیاهی غنی و ارزشمندی نیز برخوردار بودند، به هرباریوم باغ گیاه شناسی نوشهر منتقل و بر اساس منابع و کلید شناسایی معتبر مورد شناسایی قرار گرفتند. فهرست تهیه شده از گونه ها نیز برای انجام مطالعات تکمیلی و مقایسه ای با دیگر رویشگاه های توس در منطقه هیرکانی مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

نتایج پژوهش های پیشین نشان داده اند که شرقی ترین رویشگاه توس در منطقه سیاه مرزکوه در دره محمدآباد (فاضل آباد) استان گلستان واقع شده است. از طرفی، باتوجه به وجود تعدادی از رویشگاه های این گونه در البرز میانی، رویشگاه های البرز مرکزی در دره چالوس تا پیش از بررسی های کنونی، غربی ترین دامنه انتشار این درخت در زون زیست اقلیمی هیرکانی بودند. بررسی های انجام شده اخیر در ارتفاعات جنوبی دریاسر نشان دهنده حضور توده کوچکی از این درختان در بالاترین حد جنگل و در دیواره های صخره ای بود. درختان توس در این جنگل به شکل آمیخته با درختان و درختچه های مناطق بالادست یا کوهسری از جمله دیوآلبالو (Sorbus graeca (Spach) Lodd. ex S.Schauer)، اوری (.Quercus macranthera Fisch. & C.A.Mey)، لور (.Carpinus orientalis Mill) و دو گونه سوزنی برگ شامل پیرو (Juniperus communis L.) و مای مرز (J. sabina L.) در شیب های تند، واریزه ای و نیز جدار صخره های بلند استقرار یافته اند. پوشش گیاهی بخش های شرقی این رویشگاه دریاسر به شدت توسط دام در معرض تخریب قرار دارد. فرسایش و ریزش خاک بیانگر شرایط رو به زوال و واریزه ای شدن هستند. دامداران به روش های مختلف به این درختان آسیب می زنند. قطع سرشاخه ها، تنه ها و جست های توس برای تعلیف بز و گوسفند در این رویشگاه، امری معمول است. بازشناسی این رویشگاه نه تنها اهمیت حضور این درختان قدیمی در جنگل های هیرکانی و لزوم حفاظت از آن ها را نشان می دهد، بلکه رکوردی از غربی ترین دامنه انتشار آن ها در جنگل های هیرکانی نیز است.

نتیجه گیری کلی:

 باتوجه به اهمیت و جایگاه حفاظتی این گونه و ارزش های تنوع زیستی آن به ویژه در رویشگاه دریاسر، شواهد نشان از عدم توانایی این رویشگاه برای توسعه و تجدیدحیات درختان توس به علت چریده شدن توسط دام های فراوان و فرسایش شدید خاک دارد. لزوم آگاهی و آموزش دامداران در این منطقه و تمهیدات حفاظتی برای حفظ توس، امری ضروری برای حفظ و بقای اندک درختان باقی مانده و جایگاه این درخت در منطقه دریاسر است.