سیر نظریه جبرگرایی اجتماعی از «سنت الله» ابن خلدون تا «عادت واره» بوردیو

امروزه در مغرب زمین جامعه شناسی را علمی می دانند که توسط اگوست کنت فرانسوی در قرن نوزدهم میلادی بنیاد نهاده شده است. اما مطالعه آثار برخی متفکرین مسلمان ما را به این اندیشه وا می دارد که بسیاری از مفاهیم جامعه شناسی مدرن، از قرن ها پیشتر، در قالب های سنتی در بین دانشمندان اسلامی وجود داشته اند. در این مقاله به یکی از نظریات جامعه شناختی که ریشه های تاریخی آن در آثار علمی مسلمانان یافته می شود پرداخته ایم. جبرگرایی اجتماعی از نظریه های بنیادین علم جامعه شناسی است. با واکاوی سیر تاریخی این نظریه در می یابیم که بر خلاف آنچه در محافل دانشگاهی اروپا پذیرفته شده است، این نظریه قرن ها پیش از دورکیم و بوردیو در آثار ابن خلدون در قالب عنوان "سنت الله" وجود داشته است. ابن خلدون نیز این مفهوم را از آیات قرانی وام گرفته است. بر طبق این مفهوم، کنش اجتماعی به تاثیر از عوامل اجتماعی و محیطی شکل می گیرد. این عوامل بیرونی لزوما تحت کنترل فرد یا جامعه نیستند. در این مقاله خواهیم دید که همین مفهوم در نظریه "عادت واره" پیر بوردیو جامعه شناس معاصر فرانسوی نیز بازگویی شده است.