برآورد ترکیب پذیری و عمل ژن در ارقام منتخب برنج (.Oryza sativa L) آسیای مرکزی و غربی

این پژوهش به منظور تعیین عمل ژن ها و ترکیب پذیری عمومی و خصوصی ارقام برنج آسیای مرکزی و غربی و شناسایی روش های مناسب اصلاحی، در سال های 1399 و 1400 در موسسه تحقیقات برنج کشور، رشت انجام شد. پس از انجام تلاقی های مورد نظر، نتاج به دست آمده حاصل از تلاقی دای آلل به صورت طرح نیمه دای آلل (8 × 8)، همراه با والدین آن ها در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار کشت شدند. نتایج حاصل از تجزیه دای آلل به روش گریفینگ برای محاسبه قابلیت ترکیب پذیری نشان داد که ترکیب پذیری عمومی و خصوصی در کلیه صفات گیاهی مورد بررسی معنی دار بود که نشان دهنده اهمیت آثار افزایشی و غیرافزایشی در کنترل ژنتیکی این صفات است. نسبت بیکر برای عملکرد دانه، تعداد پنجه بارور در بوته و تعداد دانه پر در خوشه نشان داد که آثار غیرافزایشی در کنترل ژنتیکی این صفات سهم بالایی داشتند. مقدار نسبت بیکر در صفات ارتفاع بوته، طول خوشه و تعداد روز تا 50 درصد گلدهی نشان دهنده وجود آثار افزایشی و غیرافزایشی در کنترل ژنتیکی صفات یادشده بود. ارزیابی قابلیت ترکیب پذیری عمومی نشان داد که در صفات عملکرد دانه، تعداد پنجه بارور، تعداد دانه پر در خوشه و طول خوشه، بیشترین میزان ترکیب پذیری عمومی به ترتیب مربوط به رقم های D3، Ghadeer، Atai-1 و هاشمی بود. ارقام D3 و Marjan به ترتیب برای ارتفاع بوته و تعداد روز تا 50 درصد گلدهی دارای کمترین مقدار ترکیب پذیری عمومی بودند. برآورد ترکیب پذیری خصوصی نشان داد که در صفت عملکرد دانه، تلاقی Atai-1×Marjan، در تعداد پنجه بارور تلاقی Ghadeer×Atai-1، در صفت تعداد دانه پر در خوشه تلاقی Marjan×Atai-1 و در صفت طول خوشه تلاقی Ghadeer×Marjan بیشترین ترکیب پذیری خصوصی را داشتند. برآورد پارامترهای ژنتیکی تجزیه ژنتیکی دای آلل نشان داد که سهم اثر غیرافزایشی ژن ها در کنترل ژنتیکی صفات عملکرد دانه، تعداد پنجه بارور، ارتفاع بوته، تعداد دانه پر در خوشه و طول خوشه، بیشتر از اثر افزایشی بود. بر این اساس رقم D3 (با منشاء عراق) جهت افزایش عملکرد دانه و توسعه لاین های پرمحصول و نیز کاهش ارتفاع بوته و رقم Marjan (با منشاء قزاقستان) جهت زودرسی، برای استفاده در تلاقی های هدفمند قابل پیشنهاد هستند. انتظار می رود در نتاج حاصل از تلاقی Atai-1×Marjan (به ترتیب با منشاء افغانستان و قزاقستان)، ژنوتیپ هایی با پتانسیل عملکرد دانه بالا یافت شوند. بر اساس برآورد پارامترهای ژنتیکی تجزیه ژنتیکی دای آلل، استفاده از روش های به نژادی مبتنی بر تولیدارقام هیبرید جهت بهبود عملکرد دانه و کاهش ارتفاع بوته امیدبخش بوده و به علاوه استفاده از روش های به نژادی مبتنی بر انتخاب جهت کاهش طول دوره رشد و زودرسی، مفید خواهد بود.