پایش ده‎ ساله ترکیب پوشش گیاهی پارک جنگلی سی ‎سنگان قبل و بعد از طغیان آفت شب ‎پره شمشاد (Cydalima perspectalis Walker)

شمشاد هیرکانی (PojarkBuxus hyrcana ) تنها گونه از جنس شمشاد و از معدود درختان پهن برگ همیشه سبز جنگل های هیرکانی است. هرچند شمشاد در لیست قرمز گیاهان ایران در طبقه حفاظتی در معرض خطر (Endangered) معرفی می‎شود اما انهدام بخش عمده‎ای از جنگل‎های شمشاد ناحیه هیرکانی از یک سو به دلیل تخریب رویشگاه و تغییر کاربری زمین در طول دهه‎ های گذشته و از سوی دیگر بروز بیماری قارچی سوختگی برگ شمشاد و مهم‎تر از آن طغیان آفت شب‎پره که در طی مراحل استقرار، این گونه ابتدا اپیدرم برگ را مورد تهاجم قرار داده و سپس برگ های کامل و پوست تنه شاخه و ساقه را مورد استفاده قرار می‎دهد سبب شده است تا سطوح وسیعی از این جنگل ها (بیش از 80-90 درصد آن‎ها) نابود شده و بنابراین می‎توان اذعان داشت که در حال حاضر شمشاد هیرکانی در معرض انقراض (Critically Endangered) است. پژوهش حاضر در نظر دارد تا تاثیر فعالیت برگ‎خواری آفت شب‎پره شمشاد بر عملکرد پوشش ‎گیاهی روزمینی را در دو دوره پایش 1390 (قبل از آفت شب پره شمشاد) و 1401 (بعد از آفت شب پره شمشاد) در ذخیره گاه شمشاد هیرکانی سی ‎سنگان را مورد ارزیابی قرار دهد.

مواد و روش‎ها: 

نمونه‎برداری از ترکیب پوشش‎گیاهی در فصل پاییز برای ثبت پوشش پیش‎بهاره و فصل رویش هنگامی که انتظار می‎رود سهم عمده‎ای از ترکیب گیاهی در منطقه حضور داشته و به رشد کامل رسیدند در سال 1390 (قبل از شیوع آفت شب پره) و 1401 (پس از شیوع آفت شب پره) انجام شد. اندازه قطعات نمونه مطابق با اندازه قطعه نمونه پیشنهادی برای مطالعه ترکیب پوشش گیاهی رویش‎های جنگلی نواحی معتدله 400 متر مربع (20× 20 متر) در نظر گرفته شد. در هر قطعه نمونه ابتدا فهرست کلیه گونه‎ های گیاهی به تفکیک فرم رویشی ثبت شده و سپس وفور و غلبه (درصد تاج پوشش) گونه‎ های گیاهی بر مبنای مقیاس براون - بلانکه ثبت شد. سپس با استفاده از منابع موجود شامل فلور ایرانیکا مجموعه فلورهای فارسی ایران و فلور رنگی ایران به‎طور دقیق مورد شناسایی قرار گرفتند. شکل زیستی گیاهان بر اساس رده‎بندی رانکایر تعیین شده و طیف زیستی ترسیم شد. اشکال زیستی گیاهان منطقه تعیین شده به‎منظور بررسی پراکنش جغرافیایی یا کورولوژی گیاهان ابتدا مناطق انتشار آنها با استفاده از منابع فلوری مذکور تعیین شده و بعد کوروتیپ گونه ها بر مبنای تقسیم‎بندی نواحی جغرافیایی و مناطق فلوریستیک زهری تقسیم گردید طیف پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه نیز به‎صورت هیستوگرام ترسیم شد.

یافته‎ ها: 

نتایج نشان داد که تعداد 52 گونه در سال 1390 و تعداد 69 گونه در سال 1401 در پوشش روزمینی در ذخیره‎گاه شمشاد پارک جنگلی سی‎سنگان شناسایی شد، که 49 گونه (67 درصد) به‎طور مشترک در ترکیب پوشش روزمینی در سال 1390 و 1401 حضور داشته، 4 گونه (5 درصد) تنها در سال 1390 و 20 گونه (27 درصد) تنها در پوشش گیاهی روزمینی در 1401 حضور داشتند. بررسی طیف بیولوژیک عناصر گیاهی پوشش روزمینی در سال 1390 نشان داد که فانروفیت ها با 44 درصد (23 گونه)، کریپتوفیت ها و همی کریپتوفیت ها با 19 درصد (11 گونه) به‎ترتیب بیشترین حضور را به‎خود اختصاص دادند. اما در بررسی طیف بیولوژیک عناصر گیاهی در سال 1401 فانروفیت ها با 38 درصد (26 گونه)، تروفیت ها با 23 درصد (16 گونه) به‎ترتیب بیشترین حضور را به خود اختصاص دادند. در بررسی منطقه پراکنش پوشش گیاهی روزمینی در سال 1390 و 1401، عناصر اروپا سیبری با 50 و 46 درصد (34 و 38 گونه)، چند منطقه ای‎ها با 15 و 19 درصد (15 و 16 گونه) به‎ترتیب بیشترین حضور را به‎خود اختصاص داده‎اند. نتایج بررسی شاخص های تنوع گونه ای، یکنواختی و غنای گونه ای پوشش روزمینی در دو دوره پایش در سال های 1390 و 1401 نشان داد که بین مقادیر شاخص های تنوع گونه ای روزمینی، یکنواختی و غنای گونه ای در دو دوره پایش (1390 و 1401) اختلاف معنی‎دار (0/001<p) وجود دارد. در بررسی درجه تشابه گونه ای پوشش گیاهی گذشته و کنونی ذخیرگاه شمشاد سی‎سنگان با استفاده از توابع جاکارد و سورنسون مشخص شد که میزان تشابه پوشش گیاهی روزمینی در دو دوره پایش اندک بوده است. چون بروز هرگونه اختلال طبیعی در جوامع جنگلی موجب بروز تغییر در مسیر توالی پوشش گیاهی روزمینی و کاهش تشابه بین پوشش گیاهی قبل و بعد از اختلال می‎شود در واقع نتایج این تحقیق نشان داد که غنا و تنوع گونه ای با افزایش شدت برگ‎خواری بوسیله آفت شب‎پره شمشاد و باز شدن تاج پوشش افزایش می یابد.

نتیجه‎ گیری کلی: 

نتایج حاصل از این پژوهش تصریح می کند که باتوجه به اینکه پوشش گیاهی روزمینی در قطعه نمونه‎های آلوده غالبا از گونه های پیشگام و علفی تشکیل شده است بنابراین هرگونه اقدام مدیریتی به‎منظور بازسازی و احیای این ذخیره گاه ارزشمند باید در اولویت قرار گیرد تا مسیر توالی در این ذخیرگاه ارزشمند به‎سمت مرحله اوج محقق شود. چون ویژگی های رژیم های اختلال به‎شدت بر پویایی و توالی جنگل تاثیر گذاشته و در این رابطه بهره‎گیری از راهبرد مدیریت حفاظتی می تواند نقش مهمی در کاهش اثرات آن ایفا نماید.