بررسی تحلیلی-تطبیقی مقوله «سفر» و «سلوک» در ادبیات داستانی: تمرکز بر آثار احمد غزالی و صمد بهرنگی

در ادبیات جهان، پرداختن به سفر قهرمان جایگاه ویژه ای دارد. جذابیت این مقوله چنان است که آثار فاخری هم در ادبیات کودک و هم بزرگسال بدان اختصاص یافته است. داستان ماهی سیاه کوچولو به قلم صمد بهرنگی با زبانی تمثیلی و البته شیرین و کودکانه، به سفر قهرمان داستان و مراحل گذر وی از موانع و چالش های گوناگون پرداخته است. نگارش چنین آثار عمیقی برای کودکان که باوجود برخورداری از زبانی کودکانه، ریشه در مفاهیم ژرف عرفانی دارد، می تواند تاثیرات تربیتی بسیار شگرفی بر نسل جدید بگذارد. از سفر معنوی یا عرفانی در ادبیات بزرگسال، غالبا با نام سلوک یاد می شود. هدف از جستار حاضر بررسی تطبیقی مراحل سفر ماهی سیاه با مقامات سلوک مرغان در رساله الطیور احمد غزالی است. هرچند در هیچ یک از این دو اثر به تفکیک نامی برای مراحل سفر ذکر نشده؛ ولی در منطق الطیر عطار که اثری اقتباسی از رساله الطیور است، از این منازل به وادی های سلوک تعبیر شده و به ترتیب شامل «طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت، فقر و فنا» است. یافته های مقاله حاکی از تطبیق تمام مقامات یادشده با مراحل سفر ماهی سیاه است. یکی از دلایل این شباهت را می توان اختصاص این آثار به حوزه ادبیات عرفانی و پرداختن آنها به مقوله مشترک «سفر عرفانی» دانست. همچنین، از روح مشترک بشری در به تحریر در آمدن آثار عرفانی تطبیق پذیر و یا حتی از تاثیر ناخودآگاه نویسنده معاصر از نویسنده کلاسیک نیز نمی توان به سادگی گذشت.