ارزیابی اجزای عملکرد و محتوای کروسین و سافرانال زعفران (Crocus sativus L.) کشت شده در مناطق مختلف استان کردستان

زعفران (Crocus sativus L.) یکی از گران ترین ادویه های جهان است که به دلیل تقاضای بالایی که در بازارهای جهانی برای آن وجود دارد، کشت و کار آن به شدت در حال توسعه است. کمیت و کیفیت محصول علاوه بر ژنتیک، تحت تاثیر شرایط آب و هوایی و خاکی محل کشت قرار دارد. بنابراین، شناسایی مناطقی که شرایط آب و هوایی و خاکی آنها نزدیک به شرایط بهینه تولید زعفران باشد، ما را در دستیابی به مطلوب ترین عملکرد کمی و کیفی یاری می کند.
در این پژوهش، زعفران در شش منطقه مختلف استان کردستان (سنندج، کامیاران، قروه، دهگلان، دیواندره و مریوان) در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی کشت شد و طی سه سال (1399 تا 1401) ارزیابی گردید. کورم های زعفران استفاده شده در این پژوهش، توده تربت حیدریه بودند. در هر منطقه زمینی به مساحت 25 مترمربع انتخاب و پس از آماده سازی، سه کرت با ابعاد 2×2 متر با فواصل 1 متر از هم ایجاد گردید. هر کرت آزمایشی شامل 10 ردیف کشت بود و روی هر ردیف کشت، 20 چاله به عمق 15 سانتی متر و فاصله 10 سانتی متر از همدیگر ایجاد شد و در هر چاله کشت، یک عدد کورم کشت گردید. در هر سال دو بار آبیاری (اوایل مهر و اواخر مهر) به صورت غرقابی انجام شد. در فصل گلدهی، گل های زعفران برداشت و ویژگی های عملکردی (تعداد گل، عملکرد گل خشک، عملکرد کلاله خشک و طول کلاله) و فیتوشیمیایی (محتوای کروسین و سافرانال کلاله) آنها اندازه گیری شد. مجموع بارش ماهانه و نیز میانگین دمای ماهانه مربوط به هر منطقه در طول دوره پژوهش از نزدیک ترین ایستگاه هواشناسی به آن منطقه بدست آمد. نمونه خاک هر منطقه نیز در آزمایشگاه مورد آنالیز فیزیکی و شیمیایی قرار گرفت. در نهایت به کمک نرم افزار SPSS، مقایسه میانگین داده ها به روش دانکن و همبستگی بین داده های آب و هوایی و خاکی با صفات عملکردی و فیتوشیمیایی به روش پیرسون بدست آمد.
بیشترین میانگین عملکرد کلاله در هر سه سال متعلق به زعفران کشت شده در کامیاران بود (0.009±0.13، 0.085±27/1 و 0.052±1.54 گرم در مترمربع به ترتیب در سال های 1399، 1400 و 1401). در هر سه سال، بیشترین میانگین محتوای کروسین از کلاله های برداشت شده از مزرعه دیواندره بدست آمد (15.77±53.01، 26.6±92.54 و 5.12±143.07 میلی گرم در گرم کلاله خشک به ترتیب در سال های 1399، 1400 و 1401). بیشترین میانگین محتوای سافرانال در سال های 1399 (0.38±4.09 میلی گرم در گرم کلاله خشک)، 1400 (0.44±2.48 میلی گرم در گرم کلاله خشک) و 1401 (0.14±5.05 میلی گرم در گرم کلاله خشک)، به ترتیب متعلق به کلاله زعفران های مزارع کامیاران (بدون تفاوت معنی دار با سایر مناطق غیر از مریوان)، مریوان (بدون تفاوت معنی دار با دهگلان و دیواندره) و دیواندره (بدون تفاوت معنی دار با سایر مناطق غیر از کامیاران) بود. عملکرد گل خشک و عملکرد کلاله همبستگی منفی معنی داری با میزان رس (به ترتیب *0.329- =r و **0.356- =r)، مواد آلی (به ترتیب **0.422- =r و **0.428- =r) و نیتروژن (به ترتیب **0.437- =r و **0.444- =r) و همبستگی مثبت معنی داری با پتاسیم (به ترتیب **0.544 =r و **0.561 =r) و فسفر (به ترتیب **0.410 =r و **0.435= r) نشان دادند. محتوای کروسین کلاله همبستگی مثبت معنی دار با میزان رس (**0.557 =r) و اسیدیته خاک (**0.438 =r) و همبستگی منفی معنی داری با میزان شن خاک (**0.461- =r) داشت. سافرانال با هیچ یک از ویژگی های خاک و ارتفاع از سطح دریا، همبستگی معنی داری نشان نداد. بین صفات اندازه گیری شده با میانگین دمای ماهانه و مجموع بارش ماهانه نیز همبستگی های قابل توجهی بدست آمد.
به طور کلی، مناطقی از استان کردستان با میزان بارندگی کمتر در بهار، تابستان و اوایل پاییز، بارندگی بیشتر در اواخر پاییز و طی زمستان، متوسط دمای ماهانه بیشتر، دارای خاک های متوسط بافت حاوی فسفر و پتاسیم بیشتر و نیتروژن و مواد آلی کمتر و اسیدیته کمی قلیایی، برای تولید زعفران، مناسب شناخته شدند. براساس مجموع صفات کمی و کیفی اندازه گیری شده، از بین مناطق مورد مطالعه، کامیاران مناسب ترین شرایط را برای تولید زعفران داشت.