بررسی آثار لاکی-روغنی قاجاری با تکیه بر مطالعه قلمدان‏ های موزه آستان قدس رضوی

از اواخر سده نهم هجری گونه‏ ای از نقاشی در ایران به وجود آمد که تا اکنون منشا آن مشخص نشده است. این نوع نقاشی در ایران «روغنی سازی» نام گرفت. در عین حال، این شیوه از نقاشی به دلیل استفاده از خمیر کاغذ یا پاپیه ماشه، بیشتر با همین نام شناخته می شود. امروزه مجموعه های بسیاری از این آثار در موزه های دنیا و مجموعه‏ های شخصی نگهداری می شود. در آستان قدس رضوی نیز مجموعه ای قابل توجه از آثار لاکی - روغنی وجود دارد. در این مقاله، بیست قلمدان‏ از این مجموعه بررسی و معرفی شده است که تقریبا همه سبک‏ های مختلف نقاشی و ساخت و ساز روی قلمدان‏ های مقوایی (پاپیه ماشه) دیده می شود؛ از قلمدان ‏های نفیس گل ومرغ تا قلمدان‏ های باسمه پوش کم ارزش. دو عدد از این قلمدان‏ ها رقم و تاریخ دارند، درحالی که باقی آن ها بی نام و نشان هستند. همه آثار مورد بررسی براساس نقوش به کاررفته بر آن ها دسته بندی شده اند. برای هر موضوع نیز یک نمونه قلمدان به روش توصیفی بررسی شده است. با بررسی این آثار، مشخص شد نیمی از آن ها با وجود اینکه رقم ندارند و خوش نویس یا هنرمند آن ها معلوم نیست، از نظر نقاشی و تذهیب، کیفیت بالایی دارند، اما ارزش هنری نقاشی تعدادی از قلمدان‏ها کم است. برای تزیین برخی از آثار این مجموعه از تصاویر چاپی، تمبر و عکس برگردان استفاده شده و روی آن ها رنگ‏ گذاری و تذهیب و زرنشان‏ سازی انجام شده است. این دسته اخیر، متعلق به اواخر دوره قاجار و شاهدی بر افول این هنر است.