ارزیابی بازآفرینی شهری برای توسعه گردشگری میراث فرهنگی در بافت تاریخی شهر تبریز

شهر تبریز یکی از قطب های گردشگری منطقه شمال غرب و کانون اصلی گردشگری استان آذربایجان شرقی است. این شهر با برخورداری از طبیعت زیبا و چشم نواز، اماکن فرهنگی و ابنیه تاریخی ، از پتانسیل های زیادی برای توسعه گردشگری برخوردار است و سالانه گردشگران زیادی از نواحی مختلف کشور برای گردش و تفریح به این شهر می آیند. از این رو، ضرورت طرح های بازآفرینی بافت تاریخی فرهنگی شهر تبریز و کمک به توسعه یکپارچه این شهر، رویکردی متفاوت را می طلبد که از آن جمله می توان به توسعه گردشگری با هدف نهایی بازآفرینی در بافت های تاریخی مختلف این شهر اشاره کرد. وجود جاذبه های گوناگون بدون در نظر گرفتن صنایع فرهنگی و توسعه مولفه های شهری مهم و تاثیرگذار، نمی تواند موجب توسعه گردشگری در تبریز شود. به این ترتیب ، عرصه پیش روی این پژوهش، بررسی عوامل اصلی موثر بر توسعه گردشگری شهری است که در طرح ها و تحقیقات گذشته ، کمتر ارزیابی شده و فقط به دنبال ایجاد بهره گیری از جاذبه ها برای تقویت نقش بافت تاریخی و احیای بافت فرسوده مناطق مختلف شهر بوده اند؛ بنابراین آن ها نتوانسته اند از فرصت ها، سرمایه ها و توان های تاریخی فرهنگی شهر برای بازآفرینی آن و از این رو، توسعه گردشگری شهر استفاده کنند و درنتیجه، از پسرفت شرایط اقتصادی اجتماعی ، کیفیت زیستی و دیگر نابسامانی های کالبدی، اجتماعی و اقتصادی شهر جلوگیری به عمل آورند؛ بنابراین سوال تحقیق این است که عوامل موثر برای توسعه گردشگری میراث فرهنگی در بافت تاریخی شهر تبریز کدام اند؟

این مقاله با رویکرد مطالعه موردی به بررسی پتانسیل بازآفرینی شهری از طریق گردشگری مبتنی بر میراث فرهنگی در بافت تاریخی فرهنگی شهر تبریز می پردازد. مانند سایر مطالعات موردی، این بررسی با بیش از یک منبع انجام شده است که شامل منابع کتابخانه ای، مطالعات میدانی و همچنین مصاحبه نیمه ساختار یافته بود که با 19 متخصص انجام شد. جامعه آماری مصاحبه شوندگان شامل خبرگان شهری بودند که با اشباع نظری در فرایند مصاحبه به دست آمد و نمونه به سه دسته مختلف تقسیم شد: برای کشف حوزه های بالقوه تحقیق، اظهارات مصاحبه شوندگان طبقه بندی و از طریق تحلیل محتوای کیفی برای استخراج عوامل استراتژیک قوت ها، ضعف ها، فرصت ها و تهدیدها (SWOT) مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت. برای اولویت بندی استراتژی های به دست آمده از تحلیل SWOT نظرات کارشناسان از طریق پرسش نامه های جمع آوری و با استفاده از مدل فرایند شبکه تحلیلی (ANP) با کمک نرم افزار Super Decision برای امتیازدهی به موارد استخراج شده مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت. از طریق تحلیل محتوای کیفی برای استخراج عوامل استراتژیک قوت ها، ضعف ها، فرصت ها و تهدیدها (SWOT) تجزیه وتحلیل شد. در مرحله بعد، ماتریس SWOT با سازماندهی عوامل استراتژیک داخلی و خارجی که زیربنای اصلی استراتژی توسعه هستند، بسط داده شد. برای اولویت بندی استراتژی های به دست آمده از تحلیل SWOT، نظرات کارشناسان از طریق پرسش نامه های جمع آوری و با استفاده از مدل فرایند شبکه تحلیلی (ANP) با کمک نرم افزار Super Decision برای امتیازدهی به موارد استخراج شده مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت. مزیت اصلی این رویکرد، تاثیر عوامل داخلی و خارجی اولویت بندی شده در استراتژی های جایگزین برای بازآفرینی شهری و توسعه گردشگری است. ANP یک روش تصمیم گیری چندمعیاره است که معمولا مورد استفاده قرار می گیرد، که مقایسه های زوجی بین عوامل را برای اولویت بندی آن ها با استفاده از رویکرد محاسبه ارزش ویژه انجام می دهد. هدف از استفاده ANP در چارچوب SWOT، ارزیابی سیستماتیک عوامل SWOT و یکسان سازی شدت آن ها بود.

طبق نتایج تحلیل SWOT، مهم ترین محدودیت ها عبارت اند از: نبود ابزار جامع برای سیاست گذاری فرهنگی (0/0182)، فقدان منابع مالی پایدار برای فعالیت های فرهنگی و امکانات گردشگری (0/0114)، کاهش کیفیت فرش تبریز (0/0153)، و کاهش کیفیت فضاهای مربوط به رویدادها و مراسم فرهنگی (0/0134). مهم ترین فرصت ها عبارت اند از: استفاده از بناهای تاریخی به عنوان مراکز رویدادهای اجتماعی و فرهنگی (0/0629)، احیای صنعت قالی بافی (0/0554)، از احیای مراسم های محلی و موسیقی محلی (0/0411). مهم ترین معایب و ضعف ها عبارت اند از: رقابت برای تولید فرش توسط سایر کشورها (0/0411) و تخریب فضاهای عمومی، مانند قسمتی از بافت های تاریخی بازار، و تخریب آثار تاریخی مانند قلعه و ارگ علیشاه (0/0244). مهم ترین قوت ها عبارت اند از: آثار تاریخی مانند بازار تاریخی، قلعه و ارگ علیشاه (0/07070). به منظور تدوین استراتژی ها، از فرصت های خارجی و قوت های داخلی بهره گرفته شد و تلاش شد استراتژی هایی به منظور کاهش تهدیدهای خارجی و ضعف های داخلی تدوین شود. بر اساس جدول SWOT، استراتژی های حاصل با استفاده از مدل anp در نرم افزار Super Decision اولویت بندی شدند. یافته ها اشاره دارد که استراتژی های دفاعی (WT) با وزن 0/0575 از بالاترین اولویت در کاهش آسیب پذیری شهر برخوردار ند. به دنبال این استراتژی ها، استراتژی های حمله (SO)، استراتژی های بازنگری (WO)، و استراتژی های تنوع (ST) مطرح هستند.

توسعه گردشگری اگر هدفمند صورت گیرد، باعث بازآفرینی در بافت تاریخی تبریز می شود. به علت وجود جاذبه های تاریخی فراوان در بافت تاریخی تبریز و پتانسیل برای جذب گردشگر درواقع تقویت و احیای مراکز گردشگری می تواند موتور محرک بازآفرینی شهری در این محدوده شود. باید گفت که اگر توسعه گردشگری در این بافت هدفمند نباشد، باعث از بین بردن ساختار بافت، شلوغی و ترافیک و صلب آسایش از ساکنان خواهد شد. در راستای تحقق بازآفرینی شهری برای توسعه گردشگری میراث فرهنگی در بافت تاریخی شهر تبریز، شش سیاست اجرایی را می توان در نظر گرفت که شامل:1. تهیه ضوابط مصوب حفاظت از بافت های تاریخی فرهنگی شهر تبریز؛2. طراحی شهری با تجدید حیات شهری در بافت های تاریخی فرهنگی شهر تبریز؛3. حمایت از جاذبه های گردشگری و تاریخی از طریق تقویت سرمایه گذاری و تعیین کاربری های متناسب در شهر تبریز؛4. اجتناب از مداخلات کالبدی گسترده و تاکید بر حفاظت از وحدت نظام ساختاری کالبدی و اجتماعی در بافت تاریخی فرهنگی شهر تبریز؛5. تجدید حیات اقتصادی عرصه های فرهنگی و تاریخی در شهر تبریز؛ 6. برنامه ریزی حفاظت و احیای تک بناها، مجموعه ها، محدوده ها و عرصه های تاریخی شهر تبریز.