حقیقت جسم از نگاه متکلمان و نقد آن بر اساس مبانی حکما

ظاهرا در وجود جوهر جسمانی تردیدی نیست، بلکه نزاع عمده در نحوه وجود آن است. برخی می گویند جسم از جواهر غیر قابل انقسام ترکیب یافته است. برخی از اینها قائل به عدم تناهی جواهر فرد شده اند، این قول نظام و پیروان او است. برخی قائل به تناهی جواهر فرد شده اند که قول جمهور متکلمان است. برخی گفته اند آن جوهر متصل به صورت مالانهایه قابل انقسام است، این قول جمهور حکماست. بعضی مثل صاحب ملل و نحل قائل به قابلیت انقسام جسم به عدد متناهی شده اند و سپس انقسام نمی پذیرد. برخی مانند ذیمقراطیس قائل به عدم انقسام مطلقا هستند. برخی قائل اند که جسم جوهری است بسیط و دارای امتداد در جهات ثلاث و این اتصال مقداری است و قائم به ذات نیز می باشد. این دیدگاه منسوب به افلاطون و مذهب رواقیان و سهروردی است. گروهی معتقد به ترکب جسم از دو جوهر که یکی صورت اتصالی و دیگری قابل آن است. این دیدگاه ارسطو و پیروان او از جمله فارابی و ابن سیناست. برخی بر این عقیده اند که جسم مرکب است از یک جوهر و یک عرض که همان اتصال مقداری باشد. این قول شیخ اشراق در تلویحات است.
نسبت به حقیقت صورت اتصالیه که آیا یک کمیت مقداری است یانه، باید گفت که مراد از این اتصال این است که جسم ذاتا قابل انقسام و این انقسام به صورت فرضی و امکانی است، این معنی کمیت مقداری نیست که در خارج عارض اجسام می شود. بلکه این تعریف جسم تعلیمی است، نه حقیقت جسم طبیعی.
اما نسبت به سازگاری دیدگاه حکماء با علم امروزی و مقایسه آن با نظریه ذیمقراطیس، باید گفت که دو دیدگاه را در اینجا می توان در باب حقیقت جسم و جوهر اتصالی بودن آن بیان کرد. یکی اینکه علم امروز ثابت کرده است که جسم محسوس، متصل واحد نیست، بلکه اجسام از ذراتی تشکیل شده اند که دارای جرم بوده و فاصله میان آن ذرات، چندین برابر امتداد جرم آنهاست. از این جهت این نظریه، موافق نظریه ذیمقراطیس و مخالف نظریه حکماست.
از طرف دیگر، جسم، مرکب از ماده و صورتی است که تا بی نهایت قابل انقسام می باشد. علم از این جهت که ذرات را تا بی نهایت قابل انقسام می داند موافق نظریه حکماست.
دیدگاه دومی در این خصوص وجود دارد مبنی بر اینکه اتصال اجسام به این گونه تصویر می شود که صورت اتصالی اجسام به اعتبار آن فضا و مکانی است که آنجا را اشغال کرده است. هرجسمی که فضا و مکان خاصی را پر کرده است به اعتبار همان فضا و مکان خاص، به آن جسم می گوییم از صورت اتصالیه برخوردار است، هرچند که این جسم به اعتبار ذات خود از اجزاء و ذرات ریز تشکیل شده باشد. با این بیان می توان اختلاف دیرینه بین متکلمان و حکماء و فلسفه و علم را برداشت.