نئوتکتونیک و آثار ژئومرفولوژیکی گسل اصلی تبریز و گسل های فرعی مرتبط با آن

گسل ها، از عناصر مهم تکتونیکی هستند که در مورفوژنز اشکال اولیه ژئومورفولوژیکی هر منطقه مؤثرند. گسل تبریز، با طول بیش از600کیلومتر (از کوه های زنجان- سلطانیه تا کوه های آرارات)، مهمترین گسل شمال غرب ایران است که از بستان آباد تا جنوب غربی مرند به طول150 کیلومتر در روی عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای به وضوح قابل تشخیص است. آمار و اطلاعات موجود از زمین لرزه ها (منابع تاریخی وداده های اندازه گیری های دستگاهی)، حکایت از رخداد زمین لرزه های شدید متعدد در امتداد و مناطق مجاور این گسل، خصوصا محدوده شهر تبریز دارد. اندازه گیری های کمی، مثل شاخص های تضاریس جبهه کوهستان، شیب طولی رودخانه ها، نسبت عرض دره ها به ارتفاع و نسبت کشیدگی حوضه ها نیز، فعال بودن آن را نشان می دهند. گسل تبریز دارای حرکات عمودی، افقی و در مواردی به شکل همپوشانی بوده، که جدیدترین حرکت آن به صورت افقی و امتداد لغز راستگرد است. مطابق بررسی ها در بخش های مختلف گسل تبریز، پدیده های ژئومرفولوژی متعددی وجود دارد که ناشی از فعالیت های تکتونیکی آن است. بر اثر حرکات عمودی آن، انواع هورست ها (مورو و میشو)، پرتگاه های گسلی (پرتگاه گسلی روستاهای چله خانه و آناخاتون) گرابن ها (دریاچه اورمیه و شمال مورو) روراندگی ها (مورو، ایوند و طسوج) جابه جایی مخروط افکنه ها، از قبیل: کشکسرای، خامنه، کوزه کنان و زنجیره، پادگانه های رودخانه ای، مانند: رودهای کمور چایی، پیر بالا و غیره به وجود آمده است. در اثر حرکات افقی گسل تبریز پشته های مسدود کننده و فشاری، پدیده اسارت آبراهه ها، انحراف آبراهه ها، مئاندر، جابه جایی قنات در نقاط مختلف به وجود آمده است. در مواردی که گسل تبریز دارای همپوشانی فشارشی است، موجب تشکیل ارتفاعات، مثل کوه تک آلتی و در مواردی هم که دارای همپوشانی کششی است، موجب تشکیل گودال ها، مثل تالاب قوری گل، چله خانه بالا و غیره شده است. گسل تبریز، به خاطر ایجاد نقاط ضعیف (له شده) در امتداد خود، به طور غیر مستقیم در تشکیل بعضی پدیده ها، مثل ماگماتیسم دیاپیرهای نمکی، تشکیل انواع چشمه ها، مثل چشمه های معمولی، شور، گرم و تراورتن ساز و تشکیل گل فشان سیوان، مؤثر است.