این مقاله بر آن است تا اصطلاح کلیدی جذبه را در متون ادبی و عرفانی بر پایه نظریه تعریف در منطق و فلسفه، بررسی کند تا به ویژگی های ماهیتی جذبه که متون گذشته از بسیاری از آن ها در تعریف این اصطلاح غفلت ورزیده اند، دست یابد. مقاله حاضر با روش پژوهش توصیفی- تحلیلی تلاش کرده است تعاریف و سخنان عرفا را درباره «جذبه» در مهم ترین متون عرفانی و ادبی فارسی و عربی تا پایان قرن هشتم هجری بررسی کند. هیچ کدام از تعاریف متون به صورت جامع، ویژگی های ماهیتی آن را بیان نکرده است. این تحقیق براساس متون اصیل انجام گرفته و اطلاعات مربوط به «جذبه» و اصطلاحات هم خوشه را گردآوری کرده و توانسته است به ویژگی های ذاتی و ماهیتی جذبه دست یابد و تعریف کامل تری از آن به دست دهد. این شیوه می تواند در حوزه دیگر اصطلاحات عرفانی و ادبی کاربرد داشته باشد.

متکلمان حوزه سنت کاتولیک عموما میان آنچه گاهی از آن به مکاشفه خاص1 تعبیر می شود با مکاشفه عام فرق می گذارند; یعنی بین ارسال یک پیام فرستاده شده به فرد خاصی از طریق شهود عرفانی یا شیوه بیانی خاص2، و حقیقت عمده ای که برای امت مسیح از طریق کتاب مقدس، مکشوف شده است. این حقیقت در آموزه ها و تعالیم مسیحی به طرزی شایسته تفسیر شده و ثبت و ضبط گشته است. در بعضی موارد، مکاشفه ای خاص شامل گزاره ای3 می شود که پیش از آن، در مکاشفه عام منطوی بوده است. برای مثال، ای. پولاین در فصل هجدهم رساله مشهورش در (الهیات عرفانی) (برکات نیایش درونی4) بند 23 راجع به شهود تثلیث [اقدس] که معمولا با حالتی از تامل عرفانی که (جذبه) نامیده می شود همراه است می نویسد:5 حتی اگر در اثر تعالیم دستگاه دینی مسیحی نمی دانستیم که چند نفر در خدا وجود دارند و نمی دانستیم که چگونه یکی از آن دیگری پدید می آیند، باید از طریق تجربه و از راه مشاهده آن در (جذبه) به شناختش نایل می شدیم. در موارد دیگر، مکاشفه خاص شامل گزاره هایی می شود که در مکاشفه عام، موجود نیست. با توجه به مکاشفه از سنخ اخیر، دو نمونه را می توان از هم تشخیص داد. مکاشفاتی که در آن، فقراتی با ماهیت آموزه مانند وحی شده و فقراتی از مکاشفه که در آن اخبار و اطلاعاتی با ماهیتی بیشتر، این جهانی که معنا و مفهوم ویژه دینی چندانی ندارند یا اصلا ندارند منتقل می شود. ترزای آویلایی در [کتاب] قصر باطنی باب ششم، فصل ششم، به طور کلی درباره موارد چندی از سنخ نخست، اظهار نظر می کند. وی در این کتاب می گوید که عارف در حالت جذبه، پاره ای از اسرار را فرا می گیرد; یعنی پاره ای از حقایق را درباره عظمت خدا که قبلا بر وی شناخته شده نبود. وی می گوید: این حقایق (امور رازآمیزی) هستند که یک شخص با شهودهای عرفانی به آنها دست می یابد. او می افزاید که در بعضی موارد، این (امور رازآمیز) در وصف می گنجند و در بعضی موارد، نه. مع الاسف، حتی یک نمونه و مثال از (امور رازآمیز) وصف پذیر آورده نشده است. با توجه به مواردی از سنخ دوم در [کتاب] مجموعه الهیات II-II، Q. 174، a.4، توماس آکویناس به ما یادآوری می کند که [حضرت] سلیمان از طریق شهود عرفانی، اطلاعاتی درباره ماهیت پاره ای از درختان، جانوران و ماهیان بومی در سرزمینهای پیرامون اسراییل به دست آورد. پس از شکست ارتش انگلیسی در جنگ (اورلیان)، (ژاندارک) در طول شب به وسیله (نداهایی) که در دوران زندگانی همراهش بودند، بیدار می شد; او خبردار شد که در آن زمان، نیروهای انگلیسی آماده می شوند تا به ضد حمله ای علیه شهر دست بزنند. این خبر مبنای اقدام قرار گرفت. ژاندارک نیروهای فرانسوی را رهبری کرد و حمله انگلیسی ها دفع گردید. این دو مورد اخیر [=حضرت سلیمان و ژاندارک] انواعی از مکاشفات خاص را نشان می دهند که گاه در شهودها و بیانات عرفانی ای که شباهت قابل تشخیصی با فقراتی که در آموزه های کلیسا گنجانده شده اند، ندارند.

یکی از منظومه های دینی که در سرزمین شبه قاره و در تکمیل کتاب حمله حیدری باذل مشهدی سروده شده است جذبه حیدری نام دارد. این منظومه را «عبدالعلی خان بنگالی» متخلص به «احسن» در سال 1151ه.ق. به اتمام رسانده است. جذبه حیدری در قالب مثنوی و حدود 8000 بیت است. احسن بنگالی در این اثر، از خلافت تا شهادت حضرت علی (ع) و سه نبرد جمل، صفین و نهروان را به نظم کشیده است. این مقاله که به معرفی و بررسی جذبه حیدری و متن شناسی آن اختصاص دارد به شیوه توصیفی و با استناد به نسخ خطی منظومه و دیگرمنابع کتابخانه ای انجام شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که شاعر در نقل وقایع، به قول راویان و استناد به منابع موجود، پایبند است. وی نوع ادبی «ساقی نامه» را در آغاز داستان ها گنجانده است و در خلق تصاویر حماسی، بیشترین استفاده را از «اغراق» کرده است. ذکر وقایع همراه با جزییات و در قالب توصیف های مبسوط در سراسر منظومه مشهود است.

نگارش خودکار به عنوان یکی از اصول اساسی سورریالیست ها، در آثار عرفانی که حاصل تجربه های شخصی و شهودی و لحظه های شور و هیجان شدید عاطفی است، از اهمیت خاصی برخوردار است. در چنین نگارشی، نویسنده مغلوب احوال خویش است و به جهت غلبه عواطف و هیجان های ناشی از تجربه عرفانی بر فرآیند خلق سخن تسلط ندارد. این شیوه نگارش در آثار کسانی چون سنایی، عطار و مولوی که سخن آ ن ها معمولا حاصل لحظات شور و جذبه و جنون عاشقانه است، نمود بارزی یافته است. لذا در این پژوهش، تلاش می شود تا به شیوه توصیفی - تحلیلی، مهم ترین اصل سورریالیست ها یعنی نگارش خودکار در مثنوی های سیرالعباد الی المعاد سنایی، منطق الطیر عطار و دفتر سوم مثنوی مولوی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد. چنین می نماید که هر سه شاعر در لحظه های شور و جذبه و هیجان های تند عاطفی خویش، تحت تاثیر عشق و جذبه و الهام به بیان عواطف پرداخته اند که بیانگر تجربه هایی از نوع سورریالیسم ناب به شمار می آید و گواه نبوغ راستین و عاطفه و نگرش عمیق آ ن هاست که با تمام گسستگی ها و آشفتگی هایشان، از روحی واحد و یگانه سرچشمه می گیرد.