نشریه اکوفیتو شیمی گیاهان دارویی
سال دوم شماره 3 (پیاپی 7، پاییز 1393)

در این مطالعه اندام های هوایی گیاه گل عسلی (Alyssum maritimum) و بومادران ایرانی (Achillea wilhelmsii) به ترتیب از گلخانه دانشگاه سیستان و بلوچستان و منطقه تفتان جمع آوری و به روش تقطیر با آب (دستگاه کلونجر) اسانس گیری گردید. شناسایی ترکیبات با استفاده از دستگاه GC/MS و خواص آنتی اکسیدانی اسانس اندام ها به روش تخریب رادیکال های آزاد (DPPH) سنجیده شد. در اسانس گل عسلی تعداد 32 ترکیب که به ترتیب ترکیب های: 3-بوتنیل ایزو تیوسیانات (205/85 درصد)، نفتو (-c2و1) فوران-3 (H1)-1 (059/3 درصد)، 2-تیازول کربوکسیلیک اسید 4-متیل اتیل استر (872/2 درصد) و سیکلوهگزاسیلوکسان دودکامتیل (331/1 درصد) عمده اسانس را به خود اختصاص دادند و در اسانس گیاه بومادران، با 58 ترکیب که به ترتیب ترکیب های: گراندیزول (098/13 درصد)، نکرودول (576/10 درصد)، 1و8-سینئول (470/8 درصد)، توجن (249/8 درصد)، متیل-1-وینیل-2-ایزوپروپیل سیکلو بوتان-1 (008/8 درصد)، سابینن (7/5 درصد)، لینالول (595/4 درصد) و آلفا- ترپینئول (342/4 درصد) ترکیبات اسانس عمده بودند. نتایج نشان داد که عصاره اتانولی هر دو گیاه نسبت به عصاره کلروفرمی از قدرت بیشتری در مهار رادیکال های آزاد برخوردار است.

در این تحقیق 50 توده از گیاه سیر از استان های مهم سیرکاری ایران شامل زنجان، همدان، گیلان، مازندران و مشهد جمع آوری و پس از مقایسات اولیه خصوصیات ظاهری پیاز (قطر، رنگ و تعداد سیرچه ها در هر پیاز) تعداد 20 توده متفاوت، غربال و در شرایط گلدانی در قالب طرح بلوک کامل تصادفی با 3 تکرار کشت گردید. در انتهای فصل رشد صفات مورفولوژیکی شامل ارتفاع بوته، تعداد برگ در بوته، وزن تازه پیاز، قطر پیاز، تعداد سیرچه در هر پیاز و وزن خشک مورد اندازه گیری قرار گرفت. تاریخ گلدهی، تشکیل گل، نوع گل، تعداد سیرچه های هوایی، وزن تازه و وزن خشک آنها به همراه ساختمان گل نیز مورد ارزیابی قرار گرفت. میزان تندی در توده های مورد مطالعه با استفاده از سنجش محتوی پیرویک اسید (PA) به روش اسپکتروفتومتری، مورد مقایسه و سنجش قرار گرفت. آنالیز واریانس نشان داد که اثر ژنوتیپ در تمامی صفات مورد مطالعه از نظر آماری بطور معنی داری متفاوت بودند. عملکرد (وزن تر پیاز) همبستگی مثبتی با ارتفاع گیاه، قطر پیاز و ارتفاع پیاز سیر نشان داد. بین میزان تندی و وزن خشک کل، همبستگی مثبت و بالایی مشاهده گردید. تجزیه خوشه ای، ارقام مورد مطالعه را در 3 گروه مختلف قرار داد که تطابق بسیار بالایی با مناطق جغرافیایی مورد کاشت نشان داد.

در این تحقیق، محتوای فنولی اسانس و فلاونوئید عصاره شش گونه از جنس Artemisiaبه نام های A. absinthium، A. oliveriana، A.turanica، A. ciniformis، A.diffusa، A. aucheriدر ایران، مقایسه و بررسی گردید. استخراج اسانس گیاهان به روش تقطیر با آب، میزان محتوای فنولی بر اساس معادل گالیک اسید و همچنین عصاره متانولی گیاهان مذکور نیز بر اساس تعیین محتوای فلاونوئیدی معادل با میلی گرم بر گرم کاتچین مورد سنجش قرار گرفت. اسانس گیاه A. oliveriana با محتوای فنولی 11/6±87/348 میکروگرم بر میلی گرم گالیک اسید و اسانس A. aucheriبا محتوای فنولی50/6±87/133 میکروگرم بر میلی گرم گالیک اسید، به ترتیب دارای بیشترین و کمترین محتوای فنولی بودند. از سوی دیگرعصاره A. diffusaدارای بیشترین میزان ترکیبات فلاونوئیدی معادل با 64/9±74/332 میلی گرم بر گرم کاتچین و عصاره A. absinthiumدارای کمترین محتوای فلاونوئیدی (28/2±73/101 میلی گرم بر گرم کاتچین) بدست آمد. از آنجایی که فنل ها و فلاونوئید های گیاهی نقش مهمی در فعالیت آنتی اکسیدانی دارند، می توان نتیجه گرفت که روغن اسانسی گیاه A. oliverianaو عصاره A. diffusaبه ترتیب دارای بیشترین محتوای فنولی و فلاونوئیدی بوده و در نتیجه می توانند به عنوان آنتی اکسیدا ن های بهتری عمل کنند.

جنس Heracleum از تیره چتریان دارای بیش از 70 گونه می باشد و معروف ترین گونه آن H. persicum به نام گلپر و به عنوان ادویه مورد استفاده قرار می گیرد. این جنس در ایران، آناتولی، ماورای قفقاز و عراق رویش دارد. به طور کلی 10 گونه از این جنس در ایران رویش دارد که 4 گونه آن بومی می باشد. هدف از این مطالعه بررسی کمی وکیفی اسانس بذر گونه انحصاری (H. pastinasifoliumگلپر برگ شقاقلی) در ارتفاعات مختلف است. این گیاه از منطقه ارسباران و از سه ارتفاع 1500 متر 1700 متر و 1900 متری جمع آوری گردید و با روش تقطیر با آب اسانس گیری شد. برای شناسایی ترکیب های اسانس از دستگاه های گاز کروماتوگرافی (GC) و گاز کروماتوگراف متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) استفاده گردید. بازده اسانس در ارتفاع 1500 متری 14/2 درصد، ارتفاع1700 متری 52/2 درصد و در ارتفاع 1900 متری 93/2 درصد گزارش گردید. مهم ترین ترکیب های تشکیل دهنده اسانس ها در بذر به ترتیب در ارتفاعات 1500، 1700 و 1900 متری اکتیل استات (Octyl acetate) (6/73، 3/75، 6/76 درصد)، هگزیل بوتیرات (8/7، 2/9 و 6/9 درصد) و اکتانول (1/4، 8/4 و 6/5 درصد)بود. براساس نتایج حاصل از بازده اسانس، با افزایش ارتفاع میزان اسانس افزایش یافته است. همچنین میزان ترکیب های اصلی اسانس نیز با افزایش ارتفاع افزایش یافته اند.

در این آزمایش اثر برخی عوامل محیطی بر جوانه‎زنی گیاه Salvia hypoleuca در 5 آزمایش به صورت فاکتوریل و 4 تکرار در آزمایشگاه کشت و توسعه پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی، در سال 1393 مورد مطالعه قرار گرفت. آزمایش نور شامل 3 سطح، تاریکی، تاریکی-روشنایی، روشنایی و عمق‎ کاشت در پنج سطح 5/0، 1، 5/1، 2 و 3 سانتی متر، تنش غرقابی در پنج سطح 0، 1، 3، 6 و 10 روز، سطح پتانسیل اسمزی شامل 0، 2/0-، 4/0-، 6/0- و 8/0- مگاپاسکال و تنش شوری دارای پنج سطح 0، 100، 150، 200 و 250 میلی مولار در غلظت نمک کلریدسدیم انجام گرفت نتایج نشان داد بیشترین جوانه‎زنی در عمق کاشت 1 سانتی‎متر و تیمار روشنایی – تاریکی انجام گرفت و درصد جوانه‎زنی با افزایش غلظت کلرید سدیم به شدت کاهش یافت به‎طوری که با افزایش غلظت نمک (250 میلی‎مولار) جوانه‎زنی مشاهده نشد و اینکه با افزیش تنش خشکی از درصد جوانه‎زنی گیاه کاسته شد. اطلاعات حاصل از این آزمایش نیز به خوبی ثابت کرد که جوانه‎زنی این گونه به شدت تحت عوامل محیطی است.

گیاه دارویی گوش بره سفید با نام علمیPhlomis cancellata Bunge. گیاهی معطر و بومی است که به تیره نعناعیان تعلق دارد. باعنایت به اثبات ارزش دارویی و همچنین پراکنش گسترده این گیاه در رویشگاه های شمال کشور، پژوهش حاضر به بررسی شاخصه های کمی و کیفی اسانس استحصالی از این گیاه در یکی از رویشگاه های طبیعی آن در شهرستان چالوس پرداخت. بدین منظور ، پس از جمع آوری سرشاخه های گلدار از مراتع کندیچال چالوس (2100 متر) و خشک نمودن در محیط آزمایشگاه ، اسانس گیاه به روش تقطیر با آب و طرح کلونجر استخراج و اجزاء شیمیایی آن توسط دستگاه های GC و GC/MS جداسازی و شناسایی گردید. در مجموع تعداد 28 ترکیب شیمیایی از اسانس گیاه مورد نظر با بازدهی 97/0 درصد شناسایی گردید که مهمترین این ترکیبات به ترتیب شامل ژرماکرن دی (2/37 درصد) ، آلفا-کوپائن (9 درصد) ، متیل اکتادکانوئات (6/8 درصد) ، بتا-المن (5/7 درصد) و بتا-بوربونن (1/5 درصد) می باشند. با نظربه ویژگی های مطلوب اسانس استحصالی ازگیاه دارویی گوش بره سفید ، مطالعات افزون در ابعاد رفتارهای اکولوژیک و فیتوشیمیایی آن در سطوح گسترده تر پیشنهاد می گردد.

گیاهان دارویی معطر از گذشته های دور برای پیشگیری و درمان بیماری های عفونی استفاده می شده اند و استفاده از آنها در عصر حاضر نیز مورد توجه بسیار قرار گرفته است. دراین مطالعه به منظور بررسی فعالیت ضد باکتریایی عصاره اتانولی گیاهان دارویی کاکوتی (Ziziphora tenuior L.) و زنیان (Trachyspermum copticum L.) که علاوه بر پراکنش بهینه اکولوژیکی، از مصارف دارویی و خوراکی زیادی نیز نزد مردم بومی منطقه به عنوان ضد عفونی کننده و ضد التهاب برخوردارند. برگ های گیاه کاکوتی و میوه گیاه زنیان در فروردین ماه 1392 و از رویشگاه طبیعی آنها واقع در حومه آزادشهر در استان گلستان جمع آوری و سپس عصاره اندام ها با اتانول 70 درصد و با روش پرکولاسیون در چهار غلظت 500، 250، 125 و 62.5 میلی گرم در میلی لیتر تهیه گردید. فعالیت ضد باکتریایی عصاره های گیاهان علیه 4 گونه باکتری گرم مثبت و 5 گونه باکتری گرم منفی بر اساس انتشار در آگار و با روش های دیسک و چاهک تعیین شد. نتایج نشان دادند که عصاره اتانولی هر دو گیاه اثر ضد باکتریایی قابل توجهی علیه باکتری های مورد آزمون دارند و روش چاهک در مقایسه با روش دیسک دیفیوژن اثر بیشتری از خود نشان داد. حساس ترین باکتری ها نسبت به عصاره این دو گیاه در روش چاهک، استافیلوکوکوس اورئوس و استافیلوکوکوس اپیدرمایدیس به ترتیب با قطر هاله عدم رشد 30 و 26 میلی متر بودند و باکتری های گرم منفی در مقایسه با باکتری های گرم مثبت مقاومت بیشتری نشان دادند. نتایج این تحقیق در تایید یافته های اتنوفارماکولوژی این دو گونه در منطقه و مستندسازی علمی مصارف سنتی این گیاهان در طب سنتی به عنوان ضدعفونی کننده و ضد پاتوژن مطرح می سازد و این یافته به عنوان یک سر نخ کلیدی می تواند در توجیه ضرورت انجام مطالعات بالینی با هدف فرآوری، استخراج و تولید داروهای موثر و کم خطر از عصاره این گیاهان در پیشگیری و درمان باشد.

عفونت های ادراری و مقاومت آنتی بیوتیکی در دنیا رو به افزایش است. در این میان نقش فرآورده های گیاهی به واسطه داشتن طیف وسیعی از ترکیبات زیستی فعال و طبیعی بسیار با اهمیت است. پونه کوهی (Mentha longifolia (L.) Hud.) یکی از گیاهان دارویی معطر است که در طب سنتی برای درمان عفونت های مجاری ادرار استفاده می شود. در این تحقیق اثرات ضدباکتریایی غلظت های مختلف عصاره اتانولی برگ های پونه کوهی جمع آوری شده از رویشگاه های زیارت (استان گلستان)، آلاشت و ییلاق دو هزار (استان مازندران) با دو روش انتشار دیسک و چاهک، علیه چهار باکتری مولد عفونت مجاری ادراری (اشریشیا کلی، استافیلوکوکوس اورئوس، استافیلوکوکوس اپیدرمیدیس و استافیلوکوکوس ساپروفیتیکوس) مورد مطالعه قرار گرفت، تا رویشگاه بهینه با بهترین اثرا ضد باکتریایی گیاه معرفی گردد. یافته ها نشان داد، عصاره اتانولی برگ پونه جمع آوری شده از هر سه رویشگاه اثر مهاری خوبی بر رشد باکتری های گرم مثبت داشت، اما در رویشگاه های آلاشت (1683 متر) و ییلاق دو هزار (117 متر) نسبت به رویشگاه زیارت (915 متر) به صورت معنی داری نتایج بهتری مشاهده شد (در سطح یک درصد). به طوری که در این رویشگاه ها، تقریبا 100 درصد سویه های استافیلوکوکوس منتخب نسبت به عصاره حساسیت نشان دادند. لذا ضمن تایید استفاده سنتی از پونه کوهی جهت درمان عفونت های مجاری ادرار می توان بیان داشت هنگام استفاده از یک گیاه دارویی در درمان نوع خاصی از بیماری باید به رویشگاه آن نیز توجه نمود تا بهترین اثر درمانی حاصل شود.

شیرین بیان با نام علمی Glycyrrhiza glabra L.از مشهورترین گیاهان دارویی با اثر ضد التهابی در استان گلستان است که در طب سنتی منطقه از شهرت بسیار خوبی در درمان بیماری های گوارشی برخوردار است. در این تحقیق ریشه گیاه در دی ماه 1392 از علفزارهای طبیعی شمال گرگان جمع آوری، خشک و عصاره اتانولی آن با استفاده از روش خیساندن بدست آمد، میزان فنول و فلاونوئید کل با استفاده از روش اسپکتروفتومتری و عملکرد آنتی اکسیدانی عصاره ها نیز با استفاده از تست DPPH، ارزیابی و نتایج در سطح 05/0P< ارزیابی گردید. نتایج ارزیابی فیتوشیمیایی نشان داد که عصاره ریشه با میزان فنول کل (mgGAE/gDW 51/32) و فلاونوئید کل (mg QUE g-153/19) از عملکرد آنتی اکسیدانی بهینه ای در مهار رادیکاله های آزاد با میزان (mg/ml 130/0=IC50) برخوردار بود. مقادیر بالای ترکیب های ثانوی دارویی و همچنین عملکرد بالای عصاره ریشه شیرین بیان در مهار رادیکال های آزاد ، علاوه بر تایید مصارف سنتی این گیاه به عنوان یک نرم کننده و ضد التهاب طبیعی، می تواند در تولید فراورد ه های دارویی موثر در پیشگیری و درمان بیماری های التهابی و سرطان ها به کار رود.