فصلنامه تحقیقات جنگل و صنوبر ایران
سال بیست و هفتم شماره 1 (پیاپی 75، بهار 1398)

پژوهش پیش رو با هدف بررسی رویشگاه شمشاد (Buxus hyrcana Pojark) پس از بروز آشفتگی ناشی از بیماری بلایت، در توده راش- شمشادستان (B) و توده مرجع راش خالص (S) در سری سه حوضه 36 لساکوتی واقع در جنوب شرق شهرستان تنکابن، استان مازندران انجام شد. در هرکدام از توده ها به روش تصادفی- منظم، 60 ریزقطعه نمونه 25 متر مربعی برای جمع آوری اطلاعات پوشش علفی انتخاب شدند. همچنین، برای نمونه برداری از گلسنگ ها از قاب هایی با ابعاد 60 × 40 سانتی متر استفاده شد. داده ها به کمک آزمون t مستقل و تحلیل تطبیقی متعارف تجزیه وتحلیل شدند. نتایج نشان داد که مقادیر تنوع گونه ای سیمپسون (07/0±813/0=B، 07/0±649/0=S) و شانون- وینر (0/05±0/83=B، 0/05±0/577=S) پوشش علفی در توده راش-شمشادستان متاثر از بیماری بلایت به طور معنی داری (0/05p <) بیشتر بود. همچنین، نتایج آزمون t مستقل برای گونه های گلسنگی نشان داد که نمایه های تنوع گونه ای سیمپسون (0/03±0/477=B، 0/03±0/629=S) و شانون- وینر (0/06±0/738=B، 0/06±1/067=S) در توده راش- شمشادستان متاثر از بیماری بلایت به طور معنی داری (0/05p <) کمتر بود. یافته های حاصل از تحلیل تطبیقی متعارف نیز حاکی از آن بود که به دنبال بروز آشفتگی بیماری بلایت در توده راش- شمشادستان، شرایط محیطی توده تغییر کرد و منجر به تغییرپذیری درصد حضور و تنوع گونه های مختلف گلسنگ به عنوان معرف های زیستی بوم سازگان جنگلی شد. همچنین، باز شدن توده به واسطه بروز آشفتگی بلایت و افزایش نور رسیده به کف جنگل به عنوان عامل کلیدی در تغییر ترکیب جوامع پوشش علفی و گلسنگی در توده راش- شمشادستان مشخص شد.

در پژوهش پیش رو، زنده مانی، ارتفاع و شادابی نهال های بلوط ایرانی (Quercusbrantii Lindl.) حاصل از پنج روش مختلف کاشت بذر در قالب طرح آماری کاملا تصادفی در جنگل های ایلام بررسی شد. تیمارهای آزمایش شامل کاشت بذرها در چاله هایی به عمق 50 و قطر 40 سانتی متر و در پناه توری های 50 درصد مقاوم به UV (تیمار سایه)، چاله هایی به عمق 50 و قطر 40 سانتی متر همراه با ریختن هوموس و لاش برگ بر روی بذرهای کاشته شده (تیمار لاش برگ)، چاله هایی به عمق 55 و قطر 40 سانتی متر و استفاده از سوپرجاذب (تیمار سوپرجاذب)، چاله هایی به عمق 100 و قطر 60 سانتی متر (تیمار چاله عمیق) و بذرکاری در عمق پنج سانتی متری زمین (تیمار شاهد) بود. همچنین، شدت نور نسبی در همه واحدها با استفاده از دوربین مجهز به عدسی چشم ماهی اندازه گیری شد و رابطه رگرسیونی آن نسبت به درصد زنده مانی نهال ها به دست آمد. مقایسه میانگین تیمارها نسبت به تیمار شاهد در سطح اطمینان 99 درصد نشان داد که تیمارهای چاله عمیق، سوپرجاذب، سایه و لاش برگ به ترتیب 134/5، 138/2، 178/6 و 243/3 درصد افزایش زنده مانی نهال داشتند. در تیمارهای سایه و چاله عمیق به ترتیب 19 /5و 31 درصد افزایش ارتفاع و در تیمارهای لاش برگ و چاله عمیق به ترتیب 18 و 31 درصد افزایش شادابی نهال مشاهده شد. برازش مدل رگرسیون زنده مانی و درصد نور نسبی (به جز تیمار چاله عمیق) نیز بیانگر معنی دار بودن مدل خطی (0/73=R2) در سطح اطمینان 99 درصد بود. براساس نتایج پژوهش پیش رو، تیمار لاش برگ به عنوان مناسب ترین روش کاشت بذر بلوط توصیه می شود. در خصوص تیمار سایه و نیز تیمار چاله عمیق که پیش از ریزش خاک و خفگی نهال ها بهترین عملکرد زنده مانی را داشت، انجام پژوهش های تکمیلی ضرورت دارد.

با توجه به ضرورت جنگل کاری در جنگل های زاگرس با گونه های بومی و استفاده از قارچ های میکوریزی همزیست بومی هر گونه، پژوهشی با موضوع تولید نهال های میکوریزی تلقیح شده با قارچ های همزیست درخت تادار (Celtis caucasica L.) انجام شد. نمونه های بذر و خاک ریزوسفر تادار از رویشگاه چهارطاق اردل در استان چهارمحال و بختیاری تهیه شدند. در آزمایشگاه مشخص شد که دو گونه قارچ میکوریز Funneliformis geosporum و Claroideoglomus etunicatum فراوانی مناسبی در خاک ناحیه ریزوسفر داشتند. پس از جداسازی اسپورها با استفاده از الک مرطوب و براساس صفاتی مانند اندازه و رنگ اسپور، ریسه متصل به اسپور و لایه های دیواره سلولی اسپور، قارچ ها به کمک میکروسکوپ نوری و استریومیکروسکوپ شناسایی شدند و برای اولین بار از ریزوسفر درخت تادار در ایران گزارش شدند. سپس، اسپور این دو گونه قارچ میکوریزی با گیاه ذرت در گلخانه به صورت گلدانی تکثیر شد. پس از انبوه سازی، اسپورها با بذر تادار به صورت تیمارهای جداگانه و تیمار ترکیبی دو گونه تلقیح شدند. پس از رشد نهال ها به مدت شش ماه، صفات رویشی و کلنیزاسیون ریشه تادار بررسی شد. نتایج نشان داد که قارچ های میکوریزی بر تمامی صفات ریخت شناسی نهال ها، اثری مثبت و معنی دار داشتند. در اغلب صفات اندازه گیری شده، بیشترین اثر مربوط به تیمار ترکیب دو قارچ بود. به طور کلی در این پژوهش، مقدار شاخص های رویشی نهال های میکوریزی نسبت به نهال های شاهد بیشتر بود، بنابراین می توان گفت استفاده از نهال های میکوریزی راهکاری مناسب و مقرون به صرفه‏ برای افزایش شانس موفقیت در جنگل کاری ها و نیز احیاء مناطق تخریب شده است.

بخشی از جنگل های راش (Fagus orientalis Lipsky) ناحیه هیرکانی بر روی گستره ای از خاک ها در یک ردیف پستی وبلندی با ساختارهای یال و دره به نام کاتنا توسعه یافته اند. به طور کلی، توپوگرافی و تغییر موقعیت شیب بر مشخصه های خاک و پراکنش گونه های گیاهی تاثیر می گذارند. پژوهش پیش رو در دو توده بهره برداری شده و بهره برداری نشده راش با هدف مقایسه تغییرپذیری مشخصه های خاک در طول کاتناهای V شکل در جنگل اسالم انجام شد. در هر توده، سه ساختار کاتنا بررسی شد. نمونه های خاک (از مرکز و چهارگوشه قطعه نمونه های 400 متر مربعی در امتداد هر کاتنا و موقعیت های شیب) از سه عمق صفر تا 10، 10 تا 20 و 20 تا 30 سانتی متری تهیه شدند. با آمیختن آن ها، یک نمونه واحد برای هر عمق و موقعیت شیب استخراج شد. نمونه های خاک از هر عمق به منظور مطالعه مشخصه های فیزیکی و شیمیایی به آزمایشگاه انتقال داده شدند. مطابق نتایج، تغییرپذیری مشخصه های مختلف خاک، بیشتر متاثر از عمق های مختلف و نوع مدیریت توده های جنگلی بود و کمتر از موقعیت های مختلف شیب کاتنا تاثیر گرفتند. بیشترین مقدار pH و Ec در توده بهره برداری شده، بیشترین مقدار فسفر در توده بهره برداری نشده و بیشترین مقدار پتاسیم نیز در موقعیت پنجه شیب اندازه گیری شد. پتاسیم قابل جذب تنها متغیری بود که در اثر متقابل مدیریت، موقعیت شیب و عمق خاک، اختلاف معنی داری داشت. در بیان کلی، موقعیت های پای و پنجه شیب، خاک های مغذی تری داشتند. این موضوع می تواند به دلیل پدیده آب شویی و فرسایش خاک از شیب های بالایی به موقعیت های پایینی شیب باشد.

یکی از عوامل کلیدی برای شکل گیری عزم آگاهانه افراد به منظور مقابله با اثرات تغییر اقلیمی، دانش کافی و صحیح آنها درباره این پدیده است. آموزش محیط زیست به عنوان یکی از مهم ترین روش ها برای افزایش آگاهی پیرامون تغییرات اقلیمی و مباحث محیط زیستی مطرح است که در دانش آموزان جنگل نشین مقطع راهنمایی در مناطق شهری و روستایی شهرستان کلیبر و دانش آموزان غیرجنگل نشین کلان شهر تبریز بررسی شد. هدف اصلی پژوهش پیش رو، سنجش اطلاعات محیط زیستی و تغییرات اقلیمی دانش آموزان و تاثیر برگزاری کارگاه ها بر افزایش اطلاعات این افراد بود. جامعه آماری تحقیق شامل 69 هزار نفر بود که اطلاعات آنها با استفاده از پرسش نامه از 221 دانش آموز مقطع راهنمایی جمع آوری شد. از هرکدام از مناطق شهری و روستایی شهرستان کلیبر و کلان شهر تبریز، دو مدرسه و درمجموع شش مدرسه برای جمع آوری اطلاعات انتخاب شد. روایی محتوایی پرسش نامه ازطریق پانلی از متخصصان دانشگاهی و اجرایی تایید شد. پایایی پرسش نامه نیز با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ در گویه های محیط زیستی و اقلیمی به ترتیب برابر با 74/0 و 84/0 برای هر دو منطقه موردمطالعه به دست آمد. براساس نتایج، بیشتر از 90 درصد دانش آموزان بر اهمیت جنگل های ارسباران تاکید کردند. اینترنت در بین دانش آموزان غیرجنگل نشین (1/42 درصد) و جنگل نشین (5/34 درصد) به عنوان مهم ترین منبع کسب اطلاعات محیط زیستی و اقلیمی ذکر شد. برگزاری کارگاه آموزشی برای هر دو گروه از افراد موردمطالعه باعث افزایش حدود 10 درصدی در توجه به تغییر اقلیم با حدود 38 درصد شد. به ترتیب، حدود 34 و 15 درصد از دانش آموزان در مناطق غیرجنگل نشین و جنگل نشین بیان کردند که اطلاعی از بحران ایجادشده در اثر تغییرات اقلیمی ندارند. این مقدار در مرحله بعد از برگزاری کارگاه به ترتیب به پنج و هشت درصد کاهش یافت. بعد از برگزاری کارگاه آموزشی، به ترتیب 5/63 و 7/60 درصد از دانش آموزان در مناطق غیرجنگل نشین و جنگل نشین عقیده داشتند که باید فعالیت هایی برای مقابله با تغییر اقلیم انجام دهند. درمجموع نتایج نشان داد که برگزاری کارگاه های آموزشی، تاثیری معنی دار بر افزایش اطلاعات محیط زیستی دانش آموزان منطقه موردمطالعه داشت. براین اساس‏، برگزاری کارگاه های آموزشی برای آشنایی دانش آموزان با مسائل محیط زیستی توصیه می شود.

پژوهش پیش رو با هدف بررسی ابتلای درختان ارس به ارس واش (Arceuthobium oxycedri)، که وسیع ترین دامنه پراکنش را در بین گونه های دارواش پاکوتاه در جهان دارد، انجام شد. نمونه برداری در جنگل های حفاظت شده ارس منطقه پرور در سطح 400 هکتار و با استفاده از 60 قطعه نمونه به ابعاد 20×20 متر مربع به صورت تصادفی- سیستماتیک انجام شد. نتایج آنالیز تشخیص نشان داد که مشخصه های درصد پوشش علفی، جنسیت پایه ها، درصد شیب دامنه و حتی جهت دامنه، ارزش تشخیصی چندانی برای تعیین شدت ابتلا ندارند. برعکس، بیشترین همبستگی در صفاتی مانند بیرون زدگی ریشه، قطر یقه، مساحت تاج درخت، ارتفاع از سطح دریا و ارتفاع درخت مشاهده شد. ازنظر توزیع فراوانی و شدت ابتلا، کمترین فراوانی پایه های آلوده و کمترین شدت ابتلا به ارس واش در کلاسه ارتفاع فوقانی (2500 تا 2700 متر)، شدت فرسایش کم و درختان بدون بیرون زدگی ریشه مشاهده شد. نسبت درختان مبتلا به کل درختان در شیب های 30 تا 60 درصد و جهت های شمالی و غربی کمتر بود. براساس نتایج این پژوهش، درختان با تاج پوشش وسیع تر، ارتفاع بلندتر و قطر یقه بیشتر، حساسیت زیادتری به این گیاه انگلی دارند. بیشترین شدت ابتلا در درختان بزرگ تر توده مشاهده شد، به ویژه درختان واقع در ارتفاعات پایین تر و درختانی که با تخریب بوم سازگان و فرسایش خاک ضعیف شده بودند و بیرون زدگی ریشه داشتند، بنابراین در صورت ادامه گسترش ارس واش در جنگل های ارس و عدم یافتن راهکار غیرمخرب برای کنترل جمعیت این گیاه انگلی، به ویژه برای مناطق با حساسیت بیشتر (مانند رویشگاه های کم ارتفاع تر جوامع ارس)، تخریب برخی از این جوامع در آینده ای نه چندان دور غیرقابل انتظار نخواهد بود.

پژوهش پیش رو به بررسی اثرات سایه اندازی درختان بر برخی شاخص های تخریب روسازی جاده جنگلی پرداخته است. نمونه برداری به روش انتخابی و در سه ارتفاع مختلف در حوضه 10 چفرود استان گیلان انجام شد. برآورد تخریب روسازی براساس اندازه گیری شاخص های مقطع عرضی نامناسب، زهکشی کنارجاده ای نامناسب، کنگره ای شدن، تولید گرد و غبار، اندازه چاله ها و شیارها و سستی توده خاک بود. با پیمایش جاده، واحدهایی با سایه اندازی درختان بیشتر از 50 درصد (سایه) انتخاب شد. سپس به مرکزیت سایه، یک قطعه نمونه با طول 30 متر و به عرض جاده برداشت شد. کنار هر قطعه نمونه سایه، در قسمت کاملا روباز جاده، قطعه نمونه ای با ابعاد مشابه برداشت شد. دوازده متغیر تخریب میان قطعه نمونه های سایه و غیرسایه مقایسه شدند. نتایج مقایسه های آماری در پایین بند نشان داد که تخریب در مقطع عرضی نامناسب، تعداد و مساحت چاله ها در قسمت سایه به طور معنی داری بیشتر از قطعه نمونه های غیرسایه بود، در حالی که اختلاف معنی داری برای متغیرهای دیگر مشاهده نشد. متغیرهای مورد بررسی در بخش میان بند در سطح اطمینان 95 درصد اختلاف معنی داری با هم نداشتند. در بخش بالابند، مقدار شاخص های تخریب مقطع عرضی نامناسب، مساحت شیار و سستی توده خاک در قطعه نمونه های سایه با اطمینان 95 درصد بیشتر از قطعه نمونه های غیرسایه بود. نتایج این پژوهش نشان داد که حدود نیمی از شاخص های مورد بررسی، تفاوت معنی داری بین مناطق سایه و غیرسایه داشتند، اما متغیر تردد در روند کاهشی یا افزایشی در مقدار اثر سایه بر کیفیت روسازی جاده موثر نبود.

جنگل‎های مانگرو یکی از سودمندترین بوم سازگان ها هستند که امروزه در اثر تخریب، کمتر از 50 درصد مساحت اولیه آن ها باقی مانده است. در مقابل تخریب بی‎رویه، بسیاری از کشورها علاوه بر حفاظت جنگل‎های مانگرو، اقدام به تولید نهال‎های استاندارد و جنگل کاری با آن ها کرده اند. هدف از این پژوهش، بررسی تاثیر نوع گونه، رژیم آبیاری، شرایط نوری و اثرات متقابل آن ها بر ویژگی های رویشی نهال‎های حرا (Avicennia marina (Forssk.) Vierh.) و چندل (Rhizophora mucronata (Lam.)) در نهالستان بود. پس از جمع آوری بذرهای این دو گونه در تیر و مردادماه 1387، بذرها در گلدان‎های پلاستیکی کشت شدند. رویش قطری، رویش ارتفاعی و ضریب قدکشیدگی تحت تاثیر ‎گونه، رژیم آبیاری (هرروز، یک روز درمیان و سه روز درمیان) و شرایط نوری (سایه‎ و آفتاب) با استفاده از تجزیه واریانس سه طرفه بررسی شد. نتایج نشان داد که رویش قطری چندل در شش ماهگی نسبت به 45 روز پس از کاشت، 0/38 میلی‎متر بیشتر از حرا بود (0/05< p). بررسی اثرات متقابل (گونه × شرایط نوری) حاکی از آن بود که رویش قطری حرا و چندل در شرایط سایه، اختلاف معنی‎دار داشتند. همچنین، رویش قطری حرا در روشنایی بیشتر از سایه بود (0/05< p). افزایش ضریب قدکشیدگی نهال‎ها در سایه به‎طور معنی‎داری بیشتر از روشنایی بود. افزایش ضریب قدکشیدگی هر دو گونه در سایه با یکدیگر اختلاف معنی‎داری داشت. در حرا افزایش ضریب قدکشیدگی در سایه به طور معنی‎داری بیشتر از روشنایی بود (0/01< p). طبق نتایج، برای رویش حرا روشنایی مناسب‎تر از سایه است، در حالی که چندل در هر دو شرایط نوری و سایه می تواند رشد کند.

آگاهی از سطح و پوشش جنگل در سطح یک چشم انداز می تواند یکی از شاخص های مهم برای ارزیابی پایداری جنگل باشد. در پژوهش پیش رو، با هدف استخراج نقشه پوشش جنگل در استان گیلان، داده های ماهواره لندست 8 مربوط به تابستان 1393 با روش طبقه بندی نظارت شده و الگوریتم ماشین بردار پشتیبان پردازش شدند. براساس روش آماربرداری دومرحله ای، 316 قطعه نمونه نیم هکتاری انتخاب شد. سپس، داده های میدانی مانند نوع کاربری و انبوهی تاج پوشش مشخص شدند. صحت کلی و ضریب کاپا در نقشه های استخراج شده از داده های لندست 8 به ترتیب 91/8 درصد و 0/8 به دست آمد. مساحی نقشه ها، سطح پوشش جنگل های گیلان را در مجموع 498 هزار و 804 هکتار برآورد کرد. جنگل های انبوه، نیمه انبوه و تنک به ترتیب 42/1، 41/5 و 16/4 درصد از سطح جنگل های استان را به خود اختصاص دادند. از نتایج مهم این پژوهش، مشخص شدن تاثیر منفی تشابه طیفی بین باغ های کشاورزی با جنگل های تنک و نیمه انبوه در صحت طبقه بندی جنگل بود. این پژوهش بیانگر کارایی مناسب داده های تصاویر لندست 8 در تهیه نقشه های موضوعی مانند انبوهی و پوشش جنگل بود، بنابراین این داده ها و اطلاعات به دست آمده از آن ها را می توان برای استفاده در تصمیم گیری های مدیریتی، حفاظت و احیاء جنگل توصیه کرد.

چگونگی اثرات تغییر دما بر تنفس خاک از ناشناخته هایی است که موجب عدم قطعیت در پیش بینی وضعیت آینده چرخه جهانی کربن می شود. حساسیت دمایی تنفس خاک (Q10) مولفه ای کلیدی به منظور تخمین بازخورد تنفس خاک به گرمایش جهانی است. هدف از پژوهش پیش رو، بررسی حساسیت دمایی تنفس کل خاک براساس تغییرات سالانه دما و محتوای رطوبتی خاک در یک توده راش- ممرز بود. به منظور انجام این پژوهش، ابتدا 12 قطعه نمونه به ابعاد 3 × 3 متر (شش قطعه نمونه در زیر تاج پوشش و شش قطعه نمونه در روشنه) مشخص شد. سپس نمونه برداری در سه نقطه تصادفی از هر قطعه نمونه انجام شد. تنفس ماهانه خاک با استفاده از چمبر دینامیکی بسته در نقاط تعیین شده طی یک سال اندازه گیری شد. نتایج این پژوهش بیانگر همبستگی معنی دار بین حساسیت دمایی تنفس خاک و متغیرهای محیطی شامل دمای خاک، محتوای رطوبتی خاک و دمای هوا در سطوح اطمینان 95 و 99 درصد بود. همچنین، حساسیت دمایی تنفس خاک در قطعه نمونه های زیر تاج پوشش بیشتر از روشنه بود. در حالی که کمترین نرخ تنفس خاک در فصل زمستان مشاهده شد (0/94 میکرومول بر متر مربع در ثانیه)، بیشترین حساسیت دمایی تنفس خاک نیز به همین فصل و قطعه نمونه زیر تاج پوشش (4/23) اختصاص یافت. بر این اساس، افزایش جزئی در دمای خاک به ویژه در فصل زمستان منجر به تغییر چشمگیری در نرخ تنفس کل خاک و به هم خوردن تعادل چرخه کربن در توده های جنگلی این منطقه خواهد شد.