نشریه پژوهش های ایرانشناسی
سال هشتم شماره 2 (پاییز و زمستان 1397)

در قصه های پریان، بارداری ها و زایش ها نیز همچون دیگر رخدادها و عناصر این گونه ادبی، صورت هایی دگرگونه و فراطبیعی دارند. در این مقاله، انواع بارداری ها و زایش های فراطبیعی در قصه های پریان ایرانی بررسی می شود. سپس به کمک روش اسطوره شناسی ساختگرای کلود لوی استروس، به تحلیل ساختاری و تطبیقی این قصه ها با اساطیر ایرانی و نیز اسطوره های دو سرزمین هم جوار یعنی هند و بین النهرین پرداخته خواهد شد که پیوندهای فرهنگی و تاریخی با ایران دارند و بدین ترتیب شباهت های ساختاری بارداری و زایش در قصه های پریان ایرانی با این اسطوره ها نشان داده خواهد شد. سرانجام با توجه به اسطوره بن های مشترک این روایات، الگوی ساختاری این روایت ها  معین می شود و با توجه به نشانه ها و نمادهای موجود در روایات، نقد و تحلیل می گردد. بررسی تطبیقی این قصه ها و اساطیر نشان می دهد که اشکال غیرمعمول بارداری و زایش در قصه های مورد بحث در اصل صورت هایی اسطوره ای هستند که در گذر زمان تغییر شکل داده و به صورت هایی مختلف در قصه های پریان نمود یافته اند. این روایت ها تقابل دو مفهوم ناباروری (بارخواهی) در برابر بارآوری و عالم طبیعی در برابر عالم فراطبیعی و کوشش برای حل آنها را نشان می دهند. در این روایت ها، تقابل غالبا به یاری عناصر واسطه فراطبیعی مرتفع می شود. این گونه بارداری ها و زایش های غیرمعمول مختص قهرمانان قصه هاست و ایشان را از آغاز آفرینششان به عوالم دیگر متصل می کند و سیمای ابرانسانی و خصلت های قهرمانی ایشان را از همان لحظه بسته شدن نطفه شان آشکار می نماید تا ممتاز بودن آنها و جهانشان را از دیگر انسان ها آشکارتر سازد.

باغ ایرانی از مهم ترین پدیده های فرهنگی ایران است. بر پایه اسناد تاریخی و شواهد باستان شناسی نخستین باغ های ایرانی در دوره هخامنشی ساخته شده اند. این مقاله به دنبال پاسخگویی به این سوال است که باغ ایرانی، به عنوان یکی از خصوصیات فرهنگ ایرانی، چه معنا و مفاهیم اجتماعی و فرهنگی را بازنمایی می کند؟ چارچوب نظری پژوهش بر اساس نظریه هتروتوپیای فوکو نهاده شده و کوشش شده است که کارکرد های چندگانه باغ ایرانی تبیین شود. باغ ایرانی معنا و کارکردی چندگانه داشته است. نخستین اینها مرتبط است با رفع محدودیت انسان و تسلط فرهنگ زیستی بر جغرافیای ایران که در قالب منظرسازی باغ نمایان می شود؛ دومین اینها مرتبط است با بهره برداری نهاد سیاسی از باغ یا نمادهای باغ ایرانی در جهت معنادهی به فضای باغ به منظور نمایش قدرت و مشروعیت؛ و سومین هماهنگی، یکپارچگی و نظم پدیده های طبیعی است. نظم باغ ایرانی به انسان آرامش و احتمالا حس نزدیکی و ارتباط با خداوند را می داده است. کارکردهای چندگانه و متراکم باغ ایرانی وارد ناخودآگاه جمعی ایرانیان شده و در فرهنگ ایرانی، باغ به مکان مرکزی تبدیل شده و به همین جهت در دوره های مختلف تاریخی ساخت آن تداوم یافته است.

تمرکز مطالعات تاریخی درباره دوره پرتلاطم و کمتر شناخته شده حاکمیت مقدونیان در ایران عمدتا بر مناطقی چون پارس و پارت بوده و اوضاع مناطق دیگر از جمله ماد مبهم و ناشناخته مانده است. این در حالی است که سرزمین ماد همواره یکی از بخش های مهم در قلمروهای پادشاهی ایران باستان بوده است. این مقاله تلاشی است برای پاسخ به این پرسش که این منطقه چه نقشی در تحولات دوره مورد نظر ایفا کرده است. بررسی منابع تاریخی و مدارک و شواهد باستان شناختی و تحلیل استعداد بالای اقتصادی و جغرافیایی ماد نشان دهنده استمرار جایگاه اداری این سرزمین در دوره اسکندر و جانشینانش در ایران است. با این که ماد کوچک (آذربایجان) به سرعت حکومتی مستقل یافت، اما ماد بزرگ مورد توجه دولت مرکزی مقدونی قرار گرفت و همدان پایتخت ساتراپ های علیا به شمار می رفت. با این حال، در این دوره تحولات بزرگ و تاثیرگذاری، مانند قیام برای کسب استقلال به رهبری بارواکس مادی و شورش های بزرگ ساتراپ های مقدونی، در این شهر رخ داد و سرانجام با همکاری اشکانیان در اخراج سلوکیان از ایران نقشی اساسی ایفا کرد. بنابراین، به نظر می رسد که برداشت رایج از جریان استقلال ایران در این دوره نیاز به بازبینی داشته باشد.

حقوق خصوصی زرتشتیان دوره ساسانی که در مادیان هزار دادستان منعکس شده دو نوع پایندانی (ضمانت) را بازمی شناسد: پایندانی به خواسته (pāyandānīh pad xwāstag) و پایندانی به تن (pāyandānīh pad tan). مورد نخست که با ضمانه بالشیء/ ضمانه بالمال در فقه اسلامی قابل مقایسه است ابهام کمتری دارد، اما مورد دوم به دلیل فرمول بندی ظاهرا پیچیده و تا حدی به سبب زمینه حقوقی کمتر شناخته شده آن، تا کنون به درستی شناسایی و بررسی نشده و ارتباط عناصر آن مبهم باقی مانده است. برداشت ناصحیح و ترجمه های نادرست این موارد به برابرانگاری های واژگانی همچون tan/برده انجامیده و نتایج حقوقی اشتباهی همچون فرض بردگی در اثر بدهکاری در حقوق زرتشتی ساسانی را پدید آورده است. مقایسه این موارد با نوعی از ضمانت در فقه اسلامی که ضمانه بالنفس نامیده می شود و فرمول بندی و زمینه معنایی و حقوقی آن نیز به خوبی شناخته شده، حل معمای آنها را ممکن می کند. این مقاله قرابت این موارد حقوق زرتشتی ساسانی با موارد مشابه در فقه اسلامی را نشان می دهد.

پیکرک گلی کوچکی از یک سوارکار در مجموعه موزه هنر متروپولیتن نیویورک نگهداری می شود که از قبرس به دست آمده است. این سوارکار پوشش پارسی دارد و به نظر می رسد یک شخصیت پارسی را با نشانه ها و ویژگی های ایرانی دوره هخامنشی نشان می دهد. جزئیات پیکرک را می توان با آثار مشابه مقایسه کرد و کاربری هایی برای آن پیشنهاد داد. با توجه به شیوه ساخت پیکرک که به شیوه هنر هلنیستی ساخته شده، می توان دریافت که تاریخ ساخت آن مربوط به دوران پس از هخامنشیان است. وجود ویژگی ها و عناصر هخامنشی و ایرانی در این پیکرک می تواند نشان دهنده حضور ایرانیان در ساختار اجتماعی و مناسبات فرهنگی منطقه پس از فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی باشد و، از سوی دیگر، گویای تدوام حضور فرهنگی ایرانیان در قرن سوم پیش از میلاد در قبرس است. با توجه به شواهد اندکی که از این دوران در دست است، وجود چنین نمونه هایی می تواند اهمیت بسیار داشته باشد.

تعهد به معنای عهده دار شدن است. نویسنده عهده دار بیان حقیقت است. علاوه بر این، نویسنده و فیلسوف متعهد خیال پرداز نیز نیست. او نباید خود را دانای کل بداند و فی المثل با ادیان یا دین خاصی دشمنی بورزد. در تاریخ ادبیات فرانسه، منتسکیو نویسنده و فیلسوف بنام و طلایه دار قرن هجدهم میلادی است، اما در آثار او تحریفاتی هست، زیرا منعکس کننده حقیقت نیست؛ چه در سفرنامه نویسی، در نامه های ایرانی، که حاوی ذهن باوری او در تاریخ است و چه در روح القوانین که حاوی تاریخ باوری اوست. در ناگفته های درهم منتسکیو،که حاوی بریده نوشتارهای اوست، آمده است که روح القوانین حاوی تفکرات پخته تر او در سیر زمان در مورد فروبستگی های بی بیرون شو در نامه های ایرانی است. بنابراین، این دو کتاب از لحاظ محتوی جدایی ناپذیرند. تعهد در نوشتار منتسکیو، با آنکه برخی او را نویسنده ای متعهد شمرده اند، سوال برانگیز است. در این مقاله موضوعیت تعهد در ثبت حقیقت نزد منتسکیو در سه بخش بررسی می شود و نتیجه عبارت از این است که: آثار منتسکیو در بیان حقیقت خلاف واقع است.

دریانوردی فنی است ماهیتا بین المللی و به همین سبب لغات و اصطلاحات آن نیز ممکن است از یک سوی زمین به واسطه دریانوردان به سوی دیگر آن سفر کند. پاره ای از لغات و اصطلاحات دریانوردی مسلمانان، که از سال ها قبل موضوع تحقیق محققان بوده، فارسی یا ایرانی است و همین باعث شده این شعبه از مطالعات در تحقیقات لغوی و زبانی فارسی و ایرانی هم حائز اهمیت باشد. اصل بعضی از این کلمات نیز، چنانکه در تحقیقات پیشین معلوم شده، در زبان های هندی است و حاصل مراودات ایرانیان و عرب ها با آن سرزمین بوده است. تعیین اینکه این کلمات به واسطه زبان های ایرانی به عربی راه یافته یا مستقیما وارد عربی شده، در نبود اسناد، همیشه آسان نیست و گاهی فقط بعضی قراین آوایی ممکن است به کمک آید. این مقاله جستجویی است مجدد در اصل و معنای بعضی از این لغات و اصطلاحات و در آن کوشش شده است که ضمن تصحیح بعضی آراء محققان پیشین، شرح لغوی دقیق تری درباره نام بعضی کشتی ها و قایق ها و لغات دریانوردی دریاهای جنوب ایران بیاید.

نقش برجسته آنوبانی نی در شهرستان سرپل ذهاب از جمله قدیمی ترین نقوش برجسته سنگی در ایران است که در سال 1836 راولینسون آن را شناسایی کرد و در سال 1896 دمورگان نخستین طرح را از آن منتشر نمود. این نقش برجسته در امتداد شاهراه مهم و راهبردی معروف به شاهراه خراسان بزرگ قرار دارد که ارتفاعات زاگرس مرکزی را به دشت های پست میانرودان متصل می کند. وجود یک کتیبه در زیر این نقش بر اهمیت آن افزوده است. این کتیبه ما را با جزئیات نقش و افراد حک شده بیشتر آشنا می کند. با توجه به این که این نقش برجسته مربوط به یکی از حاکمان قدرتمند لولوبی به نام آنوبانی نی بوده است، نام این نقش برجسته نیز به نام آنوبانی نی معروف شده است. چون این نقش طی چند مرحله دستخوش تغییراتی شده است، در این مقاله سعی شده تا درباره این تغییرات بحث شود و درباره نقش اسیر اضافه شده در انتهای نقش برجسته، ماهیت این نقش و ارتباط نقش برجسته آنوبانی نی با نقش برجسته ایدین سین، که روبه روی آن قرار دارد، تفسیری روشن عرضه گردد. به نظر می رسد این نقش برجسته را آنوبانی نی بر روی کوه باتیر حک کرده، اما رقیبان منطقه ای لولوبی ها، یعنی سیمورومی ها، در آن تغییراتی داده اند.