فصلنامه آذربایجان پژوهی
پیاپی 1 (تابستان 1398)

بو مقاله ائتنوقرافیک باخیمی ایله آذربایجان اهالی سی و اونون ائولری ایله باغلی مسئله لرین اویرنیلمه سینه حصر اولونوب. مقاله ده آذربایجان آتالار سوزلرینه سویکه نرک یاشاییش و یاشاییش یئرلرینی عکس ائتدیر ن ماتئریاللاردان دانیشیلیر. آذربایجانین تیپیک ائولرینده معین تیپلر معین لشدیریلر. مسکن و ائوین اینسانلارین حیاتیندا بویوک اهمیته مالیک اولدوغو گوستریلیر و مسجیدلر، بازارلار، حاماملار و سایر اجتماعی بینالار حاقیندا دئییلیر. یاشاییش بینالارینین، اقتصادیات، حیات طرزی و آذربایجان خالقینین معنوی مدنیتینه باغلیلیغیندان سوز گئدیر.

17-اینجی عصرده آذربایجان آنادیللی شاعیرلریندن اولان عمادالدوله میرزه محمدطاهر وحید قزوینی، اوز عصرینین گورکملی سیمالاریندان بیری اولموشدور. وحید قزوینی نین فارسجا و تورکجه دولغون شعر دیوانی قالمیشدیر. اونون تورکجه دیوانیندان نئچه نسخه برلین، تبریز و باکی شهرینده ساخلانیلیر. بو مقاله اونون بیوگرافیاسی، هم عصر شاعیرلری و تورکجه شعرلرینی اینجه له مه یه چالیشیر. وحید قزوینی بیر چوخ شعرلرینده «هند اوسلوبو» یاخود «سبک هندی» شعر مکتبینی لاییقینجه دوام ائتدیریب.

کتاب دده قورقود نام یکی از قدیمی ترین داستان های اسطوره ای ترک های اوغوز است که ریشه ای پیش از اسلام دارند. این مجموعه از 12 داستان به نثر و نظم تشکیل شده و مجموعه پر ارزشی است که زندگی، ارزش های اجتماعی و باورهای مردمان ترک را نشان می دهد. قدمت کتابت داستان ها مربوط به قرن های چهاردهم و پانزدهم میلادی می باشد. کتاب دده قورقود به زبان های مختلف ترجمه شده است. نخستین ترجمه دده قورقود به زبان آلمانی در سال 1815 از روی نسخه کتابخانه درسدن در آلمان بود. دست نویس دیگر این کتاب در واتیکان است. در سال 1325 م. فرزانه برای اولین بار این داستان را به جامعه ایران معرفی کرد. از سال 1330 به بعد معرفی و چاپ داستان های این کتاب سرعت بیشتری گرفت و از سال 1357 به تدریج انتشار آن چشمگیر شد. این مقاله به بررسی چگونگی چاپ، تحقیق و بررسی کتاب دده قورقود در ایران می پردازد.

تبریز شهری اورتا عصرلرده بیر نئچه ایمپئرییانین پایتاختی اولموشدور. قاجارلار دوورونده ایکینجی پایتاخت اولسا دا، فاکتیکی اولاراق مد نی، سیاسی، اقتصادی باخیمدان دوولتین بیرینجی شهری ساییلیردی. قاجارلار دوورونده اولکه نین آوروپا ایله مد نی یاخینلاشماسی، خالق معیشت و مدنیتینه غرب تاثیرلرینین داها قاباریق نفوذ ائتمه سی مشاهیده ائدیلیردی. بوندان اونجه (آغ قویون لو، صفوی لر زامانی و س.) آوروپا دوولتلری ایله باش توتان علاقه لر سیاسی و تجاری کاراکتئر داشیییردی. غرب مدنیتینه یاخینلاشما ناصرالدین شاه قاجارین روسییا و آوروپا سفرلری (1873، 1878، 1889) ایله داها دا سرعتله ندی. نتیجه ده غرب و عنعنوی یئرلی عنصرلرین چولغالاشماسی ایله قاجارلار دوورونون اوزونه-مخصوص مد نی ارثی فورمالاشدی. زلز له لر و خاریجی هوجوملار اورتا عصرلر بویو تبریزین اینکیشافینی لنگیدیردی. لاکین 19-جو عصرین 30-جو ایللرینده محاربه لره سون قویولماسی و سیاسی ثابت لیک شهرین مد نی یوکسلیشینه زمین یاراتدی. تبریزده اولکه مقیاسیندا چوخلو سایدا یئنی لیکلر (ایلک دفعه چاپخانا، تئلئفون خطی، الکتریک، عمومی کیتابخانا، یئنی تیپلی مکتب، اوشاق باغچاسی، لال و کارلار اوچون مکتب و س.) تطبیق ائدیلدی. بونا گوره ده تاریخ شناسلیق دا تبریز «بیرینجی لر شهری» آدلاندیریلیر. قاجارلار دوورونده شهرده یئنی اجتماعی بینالار (مسجیدلر، مدر سه لر، حاماملار، کاروانسارالار و س.) تیکیلیر، میدانلار، باغ و پارکلار سالینیر، بازار مجموعه سی انکشاف تاپیر، شهر گوندن-گونه گوزللشیردی.

اسکی تورک ادبیاتینا دوغما اولان بیر چوخ ادبی قالیب و ژانرلار واردیر. بونلارین بعضی لری او جومله دن قوشما، گرایلی، بایاتی کیمی قالیب لر چئشیدلی دونم لرده شاعیرلر طرفیندن داها آرتیق، بعضی لری ده محدود بیچیمده استفاده اولونموشدور. اسکی ادبیاتیمیزا عاید اولان بو محدود قالیب لردن بیری «تویوغ tuyuğ»دور. «تویوغ / تویوق» تورک شعرینه مخصوص اولان بیر شعر قالیبی دیر. قافیه لی، وزن لی 4 مصراعدان اولوشان و مضمونجا باشقا دوردلوک لردن سئچیلن بو شعر قالیبی نین گوزل اورنک لرینی قاضی برهان الدین، نسیمی، امیرعلیشیر نوایی کیمی شاعیرلرده گورمک اولور. گورونوشجه دورد مصراعسی نین 1، 2، 4.جو مصراعلاری هم قافیه اولان بو شعر نووعو گئت-گئده گلیشیر و آذربایجان شعرینده 8.جی یوز ایللیکده یازیب یارادان آذربایجان شاعیری «قاضی برهان الدین احمد»ین شعرینده ان اساس یئر توتور. داها دوغروسو سایجا آز اولدوغونا باخمایاراق، برهان الدینی «تویوغ»لار شاعیری آدلاندیرماق اولار. اونون تویوغ لاری «عروض» اولچولو و عروضون «بحر رمل مسدس مقصور» (فاعلاتن فاعلاتن فاعلات) اولچوسونده یازیلمیشدیر.

رنسانس اروپایی در اوایل قرن هیجده میلادی، امپراطوری عثمانی را نیز تحت تاثیر قرار داد. این اثرگذاری موجب تحولاتی در طرز تفکر و سبک زندگی جامعه و حکومت شد. «عصر لاله» Lale Devri (1730-1718 م.) که به «رنسانس ترک» نیز معروف است و با سلطان سلیم سوم آغاز شده بود، سرآغاز تحولاتی شگرف شد که یکی از آنها تاسیس چاپخانه در جغرافیای جهان اسلام بود. نخستین چاپخانه جهان اسلام، به همت «ابراهیم متفرقه»، نومسلمان مجاری تبار و با همراهی شخصی بنام «سعید چلبی»، با حمایت صدر اعظم «ابراهیم پاشا» و حکم امپراطور وقت عثمانی، «سلطان احمد سوم»، در سال 1726 در استانبول ایجاد شد. این چاپخانه در منابع مختلف عناوین متفاوتی همچون: «دارالطباعه ماموری»، «دارالسعاده»، «ابراهیم متفرقه طبعی»، «متفرقه مطبعه سی»، «مطبعه عامره»، «دولت مطبعه سی» و «المامور مطبعه سی» داشته است. ابراهیم متفرقه در این چاپخانه تا آخر زندگی پرثمر خود توانست 17 کتاب در 23 مجلد و 13200 نسخه، چاپ و منتشر نماید. کتابهای منتشر شده در این چاپخانه به ترتیب عبارتنداز: 1. کتاب لغات وانقولو ترجمه صحاح جوهری، 2. تحفه الکبار فی اسفار الابحار، 3. تاریخ سیاح، 4. تاریخ هند غربی یا آمریکا، 5. تاریخ تیمور گورکان، 6. تاریخ مصر قدیم و مصر جدید، 7. گلشن خلفا، 8. گرامر زبان ترکی، 9. اصول الحکم فی نظام الامم، 10. فیوضات مغناطیسیه، 11. کتاب جهان نما، 12. تقویم التواریخ، 13. کتاب تاریخ نعیما، 14. کتاب تاریخ راشد، 15. کتاب تاریخ عاصم، 16. احوال غزوات در دیار بوسنا، 17. کتاب لسان العجم المسما به فرهنگ شعوری. در این مقاله ضمن مروری کوتاه به زندگی و زمانه ابراهیم متفرقه و چاپخانه او، تک تک هفده کتاب منتشر شده در نخستین چاپخانه اسلامی، بصورت توصیفی و تحلیلی بررسی می شود.

در این مقاله برخی موضوعات تاریخی و سیاسی مهمی در ارتباط با آذربایجان بیان گردیده که در  کتاب "روابط ایران و جمهوری آذربایجان (نگاه آذری ها به ایران)" نوشته بهرام امیراحمدیان به صورت مغرضانه ای به آنها اشاره شده است. در کتاب مذبور جغرافیای تاریخی و تاریخ دولت مداری آذربایجان به روشنی تحریف گردیده است. مولف در این کتاب با دیدی سیاسی و غرض ورزانه در مورد موضوعات مهم و تخصصی اظهار نظر می نماید. در مقاله سعی شده به برخی  از آنها پاسخ داده شود و نهایتا چنین نتیجه گیری می گردد که اشاعه چنین تفکراتی از طرف بعضی به اصطلاح عالمان موجبات رشد افکار شوینیستی، تخریب مناسبات دو کشور، تحریک اقلیت های قومی ایران و منطقه، تضعیف کشورهای اسلامی و نهایتا افزایش تشنجات ملی و منطقه ای را به ارمغان خواهد آورد.

تونادان اورتا آسیایا قدر اوزانان بویوک جغرافیانی قاپسامیش کوراوغلو داستانی، هر آچیدان آراشدیریلا بیلر. کوراوغلو تاریخین نادر و مشهور شخصیتلریندن دیر کی چاغلار بویونجا قهرمانلیقلاری، باشدا تورکلر اولماق اوزره دیگر ملت لرده درین تاثیر بوراخمیشدیر. تورک داستانلاری ایچینده گونوموزه ان یاخین داستان ساییلان کوراوغلو، بوگونه قدر عینی تاثیر و گوجونو سوردورموش دور. بونو سون ایللرده بیر بیرینی تعقیب ائدن ده ییشیک آراشدیرمالار تایید ائدیر. کوراوغلو داستانینی ایلک یازیلی وارانتی یوز آلتمیش ایلدن آرتیق دیر کی، آرشیولرده موجوددور. داستانین آیری آیری  قول و بویلاری، حکایه و روایتلری، باشلیجا سوزلو و یازیلی شکلیده کئچمیش زمانلاردان گونوموزه چاتمیشدیر. XIII-XIII یوز ایللرینه عاید آذربایجان جنگ لرینده، عینی شکیلده قونشو اولکلرده توپلانمیش الیازمالاردا، شعر مجموعه لرینده، اورنگین «نغمه لر کتابی» (تبریز، 1721م)، عندالیب قاراجاداغی نین «شعر مجموعه سی» (1804 م) کوراوغلونون آدی ایله باغلی اورنکلر واردیر. گورونودویو کیمی کوراوغلونون ان قدیم یازیا آلینمالاری ایراندا، تبریز شهرینده توپلانمیش دیر. مقاله میزین موضوعسو ایراندا کوراوغلو و کوراوغلو ایله باغلی قایناقلاردیر.

این مقاله به موضوع روابط آذربایجان و ایران (بین سال های 1918-1920) اختصاص دارد. به دنبال اعلام استقلال آذربایجان در 28 ماه می 1918 این دولت برقراری روابط دوستانه و برادرانه با دولت های همسایه و به رسمیت شناخته شدن حق حاکمیت آن در جامعه بین المللی را به عنوان اهداف اصلی خود اعلام نمود. در این مقاله روابط آذربایجان و ایران به سه دوره تقسیم می شود و هر دوره به صورت جداگانه مورد بررسی قرار می گیرد. در مرحله نخست تلاش های نمایندگان آذربایجان برای ایجاد روابط حسنه با ایران با ناکامی مواجه شد. در مرحله دوم روابط، بعضی پیشرفت هایی حاصل شده و مذاکرات دوجانبه ای بین دو کشور به مورد اجرا گذاشته شده است. با اعزام هیئتی ویژه به رهبری اسماعیل خان زیادخانلی و عادل خان زیادخانلی به ایران از سوی وزارت امور خارجه آذربایجان نخستین روابط دیپلماتیک بین دو کشور برقرار شد. ادامه این مذاکرات در کنفرانس صلح پاریس برگزار شد. در نتیجه کمیسیون مشترک آذربایجان ایران در پاریس ایجاد شد و یک معاهده چهار مرحله ای امضاء شد. در نهایت از آغاز 1920 به بعد، این روابط به اوج خود رسید. وزارت امور خارجه ایران یک هیئت ویژه دیپلماتیک به رهبری سید ضیاالدین طباطبائی به آذربایجان فرستاد. این مذاکرات که تا مدت های طولانی ادامه داشت با موفقیت پایان یافت و ایران در 20 مارس 1920 به صورت رسمی استقلال آذربایجان را به رسمیت شناخت. در مدت خیلی کوتاهی از موقع به رسمیت شناختن حق حاکمیت آذربایجان تا انحلال استقلال آن در 28 آوریل 1920، شش معاهده در زمینه تجارت، تلگراف، گمرکات، حمل ونقل و مسائل دیگر بین آذربایجان و ایران امضاء شد.