فهرست مطالب

پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی - پیاپی 7 (بهار 1397)

پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی
پیاپی 7 (بهار 1397)

  • تاریخ انتشار: 1397/03/01
  • تعداد عناوین: 7
|
  • مهدیه ولی، احمدرضا یلمه ها * صفحات 1-26
    نسخ خطی باقی مانده از گذشتگان جزء مهمی از فرهنگ و تمدن محسوب می شود که لزوم توجه به آن به عنوان یکی از گنجینه های مواریث فرهنگی بسیار بااهمیت است. بر این اساس، یکی از شیوه های توجه به هویت و شناسنامه وجودی جوامع، جمع آوری و تدوین نسخ خطی و برنامه ریزی دقیق برای شناسایی و معرفی این آثار است. با وجود تلاش های بسیاری که در سده اخیر برای معرفی و تصحیح گنجینه غنی ادبیات منظوم و منثور فارسی به وسیله پژوهشگران و اندیشمندان صورت گرفته ، چه بسا شاعران و نویسندگان توانمندی که هنوز آثارشان در پرده خمول و گمنامی باقی مانده است و این آثار نفیس در گوشه کنار کتابخانه های مختلف در زاویه نسیان و فراموشی است. رساله عین المعانی فی شرح اسماء ربانی عشقی شطاری، از آثار نفیس دوره صفوی است که تاکنون تصحیح و چاپ نشده است. لذا نگارندگان بر آن شدند تا در این مقاله، ضمن معرفی این اثر به بررسی محتوای آن نیز بپردازند.
    کلیدواژگان: نسخه خطی، دوره صفوی، شرح اسماء الله، عین المعانی فی شرح اسماء ربانی، عشقی شطاری، تصحیح
  • اکبر حیدریان، سید جواد مرتضایی * صفحات 27-44
    در تصحیح متون، پی بردن به لغزش ها و فهم اغلاط راه یافته به متن از اهمیت خاصی برخوردار است. در این راستا، یکی از مواردی که در تصحیح متون گذشته باید با دقت زیاد بدان نگریسته شود، مسئله تصحیف و تحریف است. بر این اساس، گاهی مصحح ناگزیر است در کنار نسخ خطی معتبر یک کتاب، از منابع دیگری برای انجام کار تصحیح بهره بگیرد که از آن به منابع جانبی تعبیر می شود. متون جانبی در کنار متن مصحح برای تشخیص تحریفات و تصحیفات و نیز زدودن زوائد از متن مورد تصحیح بسیار نقش پررنگ و موثری خواهد داشت. در این جستار، با هدف پیشبرد کوشش های مصحح محترم، بر آنیم تا به بررسی چند تصحیف در کتاب نگارستان عجایب و غرایب بپردازیم. در کنار ضبط های پیشنهادی با ارائه شواهدی از متون جانبی از قبیل متون تاریخی و جغرافیایی و نیز با ارائه شواهد درون متنی، پشتوانه ضبط های پیشنهادی را مستند می کنیم.
    کلیدواژگان: نگارستان عجایب و غرایب، تصحیح، تصحیف، سبک شناسی
  • احمد احمدی، لطفعلی برقی* صفحات 45-72
    کشوری از شاعران قرون نهم و دهم هجری است که ستایشگر امرای آق قویونلو بوده و بعد از فروپاشی این سلسله به مدح شاه اسماعیل صفوی پرداخته است. اطلاعات منابع کهن درباره حیات او اندک است و مطالب منابعی همچون دانشمندان آذربایجان هم که نام او را نعمت الله دیلمقانی دانسته اند چندان قابل اعتماد نیست. به همین دلیل باید با نگاه انتقادی به مطالب منابع موجود و همچنین بررسی اشعار او به روشن کردن ابعاد حیات وی پرداخت. درباره اشعار کشوری که به دو زبان فارسی و ترکی سروده شده و دست نویس هایی از آن تا روزگار ما باقی مانده است، پژوهش هایی انجام گرفته که آخرین آن ها تصحیح دیوان فارسی اوست؛ البته این نشر دارای اغلاط و اشتباهاتی است که آن را از یک اثر کاملا منقح و پیراسته دور کرده است. در این مقاله، علاوه بر بررسی انتقادی حیات کشوری بر اساس مطالب تذکره ها و اشارات دیوان او، به نقد تصحیح دیوان فارسی وی پرداخته شده است.
    کلیدواژگان: کشوری، نعمت الله کشوری دیلمقانی، خلاصه الاشعار، نقد
  • سیده مرضیه رضایی، حسین مسجدی * صفحات 73-92
    نسخ خطی به عنوان میراث مکتوب مردم ایران در کتابخانه های کشور، پشتوانه فرهنگی و شناسنامه تمدن ملت است و احیای نگاشته ها و آثار گذشتگان از وظایف پژوهشگران و حامیان زبان فارسی. دواءالمساکین در قرن 12 و 13 هجری قمری نوشته شده و مولف آن نامعلوم است. هدف اصلی در این مقاله، معرفی رساله طبی دواءالمساکین است که از اهمیت موضوعی، سبکی و ادبی ویژه ای برخوردار است و در کتابخانه آستان قدس رضوی از گنجینه های ادبی و پزشکی به شمار می آید. موضوع کلی این نسخه، طب سنتی و شیوه های درمان بیماری هاست. این نسخه دارونامه جامع و کم نظیری از داروهای مفرد و مرکب است. دواءالمساکین علاوه بر اهمیت موضوعی، از نظر مختصات سبکی، زبان شناختی و رسم الخط نیز حائز اهمیت بوده و و از جهتی شامل اصطلاحات و ترکیبات فراوانی است که با شناخت این متن می توان در معادل سازی اصطلاحات جدید از آن ها بهره برد.
    کلیدواژگان: نسخه خطی، دواءالمساکین، طب سنتی
  • یحیی نورالدینی اقدم * صفحات 93-124
    بررسی منظومه های طبی بیانگر آن است که سرایش این قبیل منظومه ها، از قرن چهارم هجری به این سو آغاز شده است؛ قدیمی ترین متن شناخته شده در این نوع، دانشنامه حکیم میسری (نوشته شده 370ق) است؛ از آن زمان تاکنون، رساله های منظوم گوناگونی به صورت مفصل یا موجز، در طب سروده شده است که جز تعدادی اندک، بسیاری از آن ها، هنوز به صورت نسخ خطی در کتابخانه های مختلف ایران، پاکستان، ترکیه، هندوستان، کشورهای اروپایی، آمریکا و... پراکنده است. از منظر سبک شناسی، منظومه های طبی به سبب روانی مطالب نسبت به نثر، از آنجا که بهتر به خاطر سپرده می شدند، در نزد دانشجویان طب در قرون گذشته، خواستار فراوان داشتند؛ این مزیت، هرچند در سطوح ابتدایی و میانی آموزش طب، کارآمد بود، به علت ایجاز فراوان مطالب و التزام سراینده به بحور و اوزان عروضی، و رعایت قوافی و هنجارهای نظم فارسی، در سطوح تخصصی و عالی تر آموزش پزشکی، چندان راهگشا و کاربردی نبوده است. در مقاله حاضر، یکی از منظومه های مختصر و بسیار مهم در طب فارسی (محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی) از منظر محتوا و سبک معرفی شده است؛ اگرچه در مقدمه متن حاضر، از گفت وگوی انوشیروان و ارسطو در مسائل طبی سخن به میان آمده است، این سخن، از حد اشتهار انوشیروان و روزگار وی به دانش گستری و علم دوستی، فراتر نمی رود و محتوای رساله به هیچ عنوان، از آثار پیش از اسلام نمی تواند بود. سراینده این منظومه و زمان دقیق سرایش آن مشخص نیست، اما بنا به پاره ای شواهد و قراین سبکی، می توان آن را از آثار حوالی قرون هفتم تا نهم هجری محسوب کرد. تاریخ کتابت منظومه طبی حاضر، سال 1241ق، هم روزگار با عصر پادشاهی «فتحعلی شاه قاجار» (12121250ق) است.
    کلیدواژگان: طب سنتی، منظومه طبی، کسری، ارسطو
  • فاطمه پهلوان شمسی، شهرزاد نیازی*، مریم بلوری صفحات 125-148
    زبان فارسی و فرهنگ ایران همواره مشتاقانی در جهان داشته است و کشورهای دیگر از جمله شبه قاره هند از این زبان و فرهنگ تاثیر پذیرفته اند. نسخه خطی شرح محبت نامه که شرح و تفسیر یوسف و زلیخای جامی است، توسط محمد بن غلام بن محمد گهلوی در قرن سیزدهم هجری در هند نوشته شده است. در این مقاله کوشش شد تا افزون بر معرفی نسخه خطی شرح محبت نامه، با رویکرد بررسی سبک شناختی متون، به این پرسش کلیدی پاسخ داده شود. این اثر از نظر سبکی چه ارزش هایی دارد که آن را شایسته توجه بیشتر می کند؟ نگارنده پس از تصحیح نسخه ای از شرح محبت نامه، برای شناساندن هرچه بیشتر این شارح پارسی گوی، به بررسی سبک شناسانه این اثر در سه سطح زبانی، ادبی، و محتوایی پرداخته است. بررسی این نسخه نشان دهنده آن است که گهلوی، بر زبان فارسی تسلط قابل توجهی دارد و پیامد آن ترکیب سازی های بسیار و برجسته در شرح مثنوی یوسف و زلیخا جامی و استفاده فراوان از آرایه های ادبی (کنایه، تشبیه، استعاره و جناس...) است. این اثر، آیات و احادیث بسیاری را در خود جمع کرده است و همچنین شارح اشعار پرشماری را از شاعران پارسی گوی دیگر برای تبیین دقیق تر شرح ابیات مثنوی یوسف و زلیخا بیان کرده است.
    کلیدواژگان: شرح محبت نامه، محمد بن غلام بن محمد گهلوی، ویژگی های سبکی، یوسف و زلیخا
  • مهین فرحمند، سیدمحمود سیدصادقی*، شمس الحاجیه اردلانی صفحات 149-176
    تلاش برای احیای آثار مکتوب گذشته امری ضروری است؛ زیرا حفظ فرهنگ و ادب هر جامعه در گرو حفظ آثاری است که در پویایی و استحکام فرهنگ آن جامعه سهم داشته اند. آنچه از گنجینه میراث ادبی مکتوب ما در دسترس است اندک نیست؛ ولیکن با تمام کوشش هایی که در جهت احیا و شناساندن این آثار صورت پذیرفته، شاعران و نویسندگان و آثاری که هنوز در گوشه انزوا قرار دارند، کم نیستند. یکی از نویسندگان توانا که در زاویه گمنامی قرار گرفته و در عصر خویش از نویسندگان برجسته بوده، محمدصادق بن محمدباقر قومشمی است که در دوره قاجار می زیسته و اثرش جزء آثار دوره بازگشت ادبی است. با توجه به اهمیت تاریخی و ادبی این اثر، نگارنده در این پژوهش بر آن است تا برای نخستین بار به معرفی نسخه خطی رساله حدایق الانوار و بررسی و عناصر و مولفه های سبکی، بیان ویژگی های زبانی، ارزش ادبی، دینی، عرفانی و تاریخی آن بپردازد. از حدایق الانوار دو نسخه خطی در کتابخانه های ایران موجود است. در این پژوهش، معرفی کتاب بر اساس قدیمی ترین و کامل ترین نسخه، که متعلق به کتابخانه ملی ایران است، انجام گرفته است.
    کلیدواژگان: نسخه خطی، حدایق الانوار، دوره قاجار، تصحیح، سبک شناسی