فصلنامه شیعه شناسی
پیاپی 62 (تابستان 1397)

صفویان نخستین سلسله حکومتی ایران بودند که توانستند ترکیبی پررنگ و نتیجه بخش بین تصوف و تشیع ایجاد نموده و شالوده حکومت خود را بر آن قرار دهند. در پیدایش و قدرت یابی صفویه، علاوه بر تشیع و تصوف و پیوند آن دو، مساله آناتولی، خانقاه اردبیل و قزلباشان نقش موثری داشت. صفویان قبل از آن که باورهای شیعی را در خدمت اهداف سیاسی خود گیرند و گرایش های سیاسی از خود نشان دهند، در عالم تصوف سیر می کردند. قزلباشان که در ابتدا مترادف با صوفی بودند، در تثبیت حکومت صفوی نقش اساسی ایفا نمودند و نفوذ همه جانبه ای در حکومت صفویه داشتند که با ورود علمای جبل عامل در عصر طهماسب یکم، رابطه مریدی و مرادی به رابطه شرعی بدل گردید و از نفوذ صوفیان کاسته شد و در نتیجه، درگیری بین اهل طریقت و شریعت آغاز گردید که در عهد شاهان صفوی تا حدی محسوس نبود، اما بعدها روند تصوف زدایی شدت گرفت و حتی تعداد زیادی از صوفیان، نفی بلد شدند که علل این درگیری را در عملکرد صوفیان می توان جست وجو کرد. در این پژوهش، برآنیم تا با روش تاریخی و توصیفی تحلیلی، ابعاد این مساله را واکاوی کنیم.

«نخل گردانی» وجهی از تاریخ دینی شیعیان را بیان می کند و صورت نمایشی اعتقادات مردم ایران، از رخدادی واقعی تاریخی در حوزه حیات مرگ قدیسان دین است. بررسی ها در پژوهش حاضر، نشان می دهد که اگرچه آیین نخل گردانی ظاهرا در اجرای مشارکتی خویش، مفهوم مرگ را به نمایش می گذارد، در تفسیر معنایی اش، نوعی مناسک گذار برای بازتولد محسوب می شود. چنان که هر ساله با به نمایش گذاردن نخل و پویا نمودن رویکردهای مذهبی اثر، در عین حال که بستری جمعی را برای مناسک اجتماعی مرگ فراهم می سازد، گریز از میرایی و میل به جاودانگی را در تجربه تاریخی عاشورا ارائه می دهد. این امر، با مهیا نمودن الگو و زمینه ای صورت می گیرد که در آن پیام هنرمند (به عنوان نشانه هایی نمادین) با قرارگیری در ظرفی کارکردی آیینی، بی هیچ  تفسیر و واسطه ای برای مردم فهم پذیر می گردد و آنان با حضور در فضای دایره ای تکیه، در مسیر این اجرا و با رمزگشایی اثر، ارزش ها و باورهای دینی را دریافته، تولد درونی مجددی می یابند.

آیین ها جزیی از فرهنگ هر جامعه است که تفاوت دیدگاه ها نسبت به جهان هستی و شیوه زیست را در خود حمل می کنند و در جوامع دینی دارای منشا اعتقادی اند. تفاوت موجود در برداشت شیعه و سنی از جانشینی پیامبر اسلامp دو فرهنگ متفاوت زندگی را پرورش و گاهی مواقع در مقابل هم قرار داده است. فرهنگ عزاداری حماسه عاشورا و اربعین در میان شیعیان، وجه تمایز اصلی این برداشت اسلامی است که امروزه در آیین پیاده روی اربعین تجلی می یابد. پس فهم این آیین و تبیین پیامدهای سیاسی آن برای نظامی که از آموزه های اعتقادی آن الهام می گیرد، اهمیت دارد. اما تفسیر امری آیینی و فرهنگی، به امری سیاسی به راحتی میسور نیست؛ بنابراین، ضرورت دارد آیین پیاده روی اربعین در چارچوب هرمنوتیک هم چون متن / پدیده ای اجتماعی سیاسی، فهمیده و سپس در قالب نظریه بسیج منابع تحلیل شود تا پیامدهای سیاسی اش تبیین گردد. از این رو، در این تحقیق از چارچوب نظری تلفیقی استفاده کرده و بعد از تبیین موضوع، به این نتیجه رسیده ایم که با تقویت ظرفیت حق جویی، عدالت طلبی و ظلم ستیزی نهفته در آیین پیاده روی اربعین، می توان بر فطرت سلیم انسان ها، از همه ادیان و مذاهب، اثر گذاشت و بر تعداد طرف داران و عاملان این آیین افزود. نتیجه نهایی این امر، افزایش مشروعیت و اقتدار جمهوری اسلامی ایران است.

دو قرن پایانی خلافت عباسیان، دوره ای همراه با تحولات مهم و هم چنین متفاوت برای شیعیان بود. از نیمه قرن پنجم، بخش مهمی از سرزمین های اسلامی زیر سلطه سلجوقیان و سپس خوارزمشاهیان قرار گرفت. سلجوقیان پیرو و مدافع اهل سنت بودند، اما روابط آن ها با خلافت عباسی فراز و نشیب های زیادی داشت. خوارزمشاهیان نیز خود به عنوان یک مدعی در برابر خلافت ظاهر شدند. شیعیان به عنوان یک گروه تاثیرگذار و نقش آفرین در عرصه فرهنگ و سیاست، در مواجهه با دو نهاد سلطنت و خلافت چه نقشی داشتند و چه راهبردی در پیش گرفتند؟ تبیین مواضع و نقش شیعیان، موید این نکته است که آن ها در این مقطع در مواجهه با قدرت، استراتژی مشخص داشتند و رویکرد آن ها، تعامل با نهادهای قدرت و مشارکت در قدرت سیاسی برای حفظ امنیت و توسعه مسیر پیشرفت برای مکتب تشیع بوده است.

سادات به عنوان خاندان پیامبر9، در تاریخ اسلام و ایران دوره اسلامی، به عنوان گروهی متمایز جایگاه ویژه ای داشتند. انتساب آن ها به خاندان پیامبر9 سبب شد که در میان جامعه ایران نیز مورد احترام قرار گرفتند. با شکل گیری نهادی به نام نقابت، سادات به صورت یک گروه کاملا مشخص و سازمان دهی شده درآمدند. که از منزلت خاصی برخوردار بودند. با حمله چنگیز به ایران و سپس برچیده شدن خلافت عباسی، سادات جزء افرادی بودند که نه تنها دچار ضعف جایگاه نشدند بلکه بالعکس نفسی تازه کرده و حتی دوباره منصب نقابت که کار آن رسیدگی به امور سادات بود، احیا شد. هدف از این پژوهش، بررسی جایگاه و منزلت سادات در ساختار حاکمیت ایلخانی است. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی، به این پرسش پاسخ می دهد که با توجه به جایگاه سادات در دوره ایلخانان و گرایش اولجایتو به تشیع و سادات، آنان چه جایگاهی در ساختار حاکمیت به دست آوردند؟ یافته های پژوهش، نشان می دهد که  منزلت این گروه در جامعه ایرانی و خودآگاهی درونی سادات در بالا بردن جایگاه خویش در دستگاه حکومت ایلخانی نقشی به سزا داشت، ولی با وجود تکریم سادات، این گروه در دوره ایلخانی به ندرت توانستند به پست های مهم و حساسی مانند وزارت و یا صاحب دیوانی دست یابند و به نظر می رسد، این نتیجه ساختار دیوانی با غلبه مذهب سنتی است که، اجازه نمی داد سادات به این عرصه وارد شوند.

شیعه در جهان امروز، مکتبی است با اندیشه های خاص در حوزه امامت که عصمت، از شاخص ترین اندیشه های آن به شمار می‎ آید. در دوران معاصر، برخی خاورشناسان و محققان جهان اسلام، اندیشه عصمت امام را محصول سده های دوم و سوم دانسته اند که عالمان و تئوری پردازان شیعه پیشنهاد کرده و جامعه شیعه در قرون بعدی پذیرفته اند. سوالی که مطرح است این که آیا اندیشه عصمت امام، نظریه ای تکاملی در طول حیات شیعه است؟ در این صورت این تفکر، یک اندیشه رسمی اسلامی به شمار نمی آید و باید آن را جعلی دانست؛ و یا این که اعتقاد یادشده، آموزه ای اسلامی است که در صدر اسلام رواج داشته و مسلمانان نخستین نیز به آن پای بند بوده اند؟ در این رساله، به گفتار و رفتار اصحاب و تابعین در کتب فریقین مراجعه شده تا با تحلیل نصوص و گزارش های مندرج در آن ها، و تکیه بر نقلیات روایی و تاریخی، موضوعی کلامی در حوزه اندیشه تشیع به ثمر بنشیند. قراین و نشانه هایی که در نوشتار پیش رو به آن ها استناد می شود، موید اصالت این تفکر به عنوان اندیشه ای اسلامی است که از نخستین روزهای ظهور اسلام رواج یافته و مسلمانان نیز با آن آشنایی داشته اند.

سادات عریضی، به گروهی از سادات گفته می شود که به علی عریضی (ابوالحسن) از فرزندان امام جعفر صادق7 منسوب هستند. عریض نام روستایی در نزدیکی مدینه بوده است. فرزند علی عریضی ، احمد شعرانی و فرزند احمد شعرانی، عبدالله یا عبیدالله و فرزند او ابوجعفر علی (امام زاده نایین) و فرزند او ابوجعفر محمد (امام زاده جعفر یزد) است. به همین ترتیب از این نسل، امام زاده سیدرکن الدین (جنب مسجد جامع یزد) و امام زاده سیدشمس الدین (واقع در محله چهار منار یزد) هستند. سادات عریضی یزد، منشا خدمات بسیار برای مردم یزد و اطراف آن بودند. در بین آن ها علما، نویسندگان، شعرا و خیران بزرگی هم چون: سید رکن الدین و سید شمس الدین وجود داشته اند که تا پایه وزارت نیز رسیده اند و فهرست موقوفات آن ها کتابی در حدود سیصد صفحه است.