نشریه پژوهش های ادبی
پیاپی 55 (بهار 1396)

چالشهای امروز زبان فارسی را می توان به چالشهای این زبان در خارج از ایران، و چالشهای آن در داخل ایران، تقسیم بندی کرد. از نگاهی دیگر می توان چالشهای زبان فارسی را به چالشهای زبانی و چالشهای غیرزبانی دسته بندی کرد. از جمله چالشهای زبانی زبان فارسی واگرایی سه گونه فارسی ایران، افغانستان، و تاجیکستان از یکدیگر، و از جمله چالشهای غیرزبانی آن مسائل مربوط به جایگاه آن در ایران، افغانستان و تاجیکستان است. در این پژوهش، بر اساس اصول جامعه شناسی و برنامه ریزی زبان و توجه به جایگاه قانونی زبان فارسی در سه کشور مذکور، این دو چالش بزرگ زبان فارسی  بررسی شده است. برررسی تفاوتهای فارسی ایران، افغانستان و تاجیکستان نیز با توجه به پیکره ای انجام گرفته که برگرفته از شماری از روزنامه ها و وبگاه های فارسی زبان است.

در این مطالعه توانایی نوشتن به عنوان معیار تسلط بر زبان در پایان دوره تحصیلات متوسطه و آمادگی برای ورود به دانشگاه، مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. هدف پژوهش، ارزیابی سطح مهارت نوشتاری دانش آموختگان نظام متوسطه و ابزار پژوهش پرسشنامه نظرسنجی و آزمون استانداردشده است. در آزمون مهارت سنجی نوشتن، که پایایی و روایی آن تایید شد، 400 دانش آموخته از مدارس شهر تهران شرکت کردند. ویژگی های موردنظر در سنجش مهارت دانش آموختگان براساس اهداف آموزش و پرورش در راهنمای برنامه درسی و کتابهای درسی تنظیم شده و مهارتهای املا، دستور کاربردی، خلاصه نویسی و توانایی نوشتن انشای آزمون دهندگان مورد بررسی قرار گرفته است. معیار نمره براساس روال معمول آموزش و پرورش، 12 (از 20) منظور شده و پایین ترین سطح دانش آموختگی، کسب کمینه نمره 12 معادل شصت درصد نمره کل، بوده است. نتایج کلی تحقیق با توجه به هدفهای آموزشی مهارت نوشتن در برنامه های رسمی و اسناد بالادستی، نشان می دهد که عموم دانش آموختگان مهارتهای نوشتاری لازم و معیار را دریافت نکرده و به سطح تسلط و دانش آموختگی دست نیافته اند. بهترین وضعیت در این ارزیابی به مهارت «املا» مربوط بوده است که حدود نیمی از دانش آموختگان قادر به کسب حداقل نمره در آن شده اند. نامطلوبترین وضعیت نیز به «خلاصه نویسی» مربوط است که فقط 13 درصد آزمون دهندگان نمره متوسط در آن را کسب کرده اند.

نگارندگان این مقاله تلاش کرده اند براساس روش تحقیق کتابخانه ای مبتنی بر نظریه های معناگرایی و ساختارگرایی، گزارشی از سیر تاریخی تکامل ساختمان فعل مرکب را از گذشته تا امروز ارائه و مورد نقد و بررسی قراردهند. این پژوهش نشان می دهد که هرچه از آغاز تدوین کتابهای دستوری و توجه علمی به مقوله افعال، فاصله می گیریم و به امروز می رسیم، «ساختمان فعل مرکب» و راه های تشخیص آن تکامل بیشتری می یابد و مشخص می شود که در این مبحث، همواره باید به مفاهیم ساختواژی، نحوی ومعنایی، توامان نگریسته شود. بر این اساس فعل مرکب «فعلی است که از دوجزء (اسم یا صفت + همکرد) تشکیل شده است که در مجموع یک معنی دارد و در جمله نقش اسناد را به عهده دارد و گسترش پذیری مانع مرکب بودن آنها نیست.»

بررسی کتابهای دستورزبان فارسی راجع به تعریف و مصداقهای فعل ناگذر و گذرا (لازم و متعدی) نشان می دهد که اختلاف دیدگاه دستورنویسان به طور عمده به دو موضوع در تعریف این نوع افعال در کتب دستورزبان قدیم منتهی می شود. نخست موضوع نهاد ومصداقهای آن. ابهام در تعیین مصادیق نهاد یعنی فاعل یا مسندالیه سبب می شود که فعلهای ربطی و مجهول که فاعل ندارند در برخی کتب در زمره افعال ناگذر قرار نگیرندو برعکس آن در برخی دیگر جزء فعلهای ناگذر به شمار آیند. دومین موضوع ابهام درتعریف فعلهای لازم ومتعدی است. شرط لازم بودن فعل ،نیازنداشتن آن به "کلمه دیگر" ذکر شده است. ابهام در مصادیق کلمه دیگر سبب شده است، فعلهای ربطی و مجهول گاه در شمار فعلهای لازم وگاه در زمره فعل متعدی قرار گیرند. در کتب دستورزبان بر مبنای نظریه های زبان شناسی نیز فعلها به دو دسته گذرا وناگذر تقسیم می شوند وفعلهای متعدی در دستور سنتی، منطبق با فعل گذرا نیست بلکه یکی از زیر مجموعه های آن است. این مقاله برآن است تا گزارشی تحلیلی از منشا اختلاف نظر برخی کتب دستورزبان سنتی و جدید را در این زمینه عرضه نماید.

در این مقاله تاریخچه مختصری از سیر زبان آرامی در ایران بررسی می شود. سوالهای اصلی پژوهش این است: زبان آرامی در طول حیات خود در ایران چه تحولاتی را پشت سر گذاشته و در هر دوره چه کاربردی در ایران داشته است؟ کدام گویشهای زبان آرامی در ایران کاربرد داشته و از کدام گویشها آثاری مکتوب بر جای مانده است؟ در پایان خواهیم دید که زبان آرامی نخست به عنوان زبان میانجی اداری و زبان گفتاری، سپس به عنوان زبانی دینی، علمی و گفتاری و امروزه تنها به عنوان زبان گفتاری و مذهبی اقوامی خاص در ایران به کار می رود. این زبان مورد استفاده چند قوم در ایران بوده است؛ از جمله آرامی ها، یهودیان و صابئیان.

این مقاله با به کار داشت تعریفهای پایه ای و بازنمایی و نمود و نقد آرای دستورنویسان و دستور دانان به طرح اندیشه ای نو و تازه در این زمینه ساختمان فعل می پردازد و آن را با نگاهی جدید توصیف و مطالعه، و با این روش آموزش ساختمان فعل زبان فارسی را نیز آسان می کند.