نشریه مطالعات قرائت قرآن
سال هفتم شماره 12 (بهار و تابستان 1398)

در این نوشتار پس از مفهوم شناسی حدر در لغت، فقه و تجوید و تقسیم قرائت تجویدی به قرائت ترتیل، تحقیق، تدویر و حدر، و ارائه تعریفی از قرائت حدر، به بیان اقسام قرائت پرداخته شده و ثابت شده است که قرائت حدر از اقسام قرائت تجویدی بوده و رعایت احکام تجویدی در آن ضروری است. سپس با تبیین حکم شرعی قرائت حدر، مفهوم اصطلاح هذرمه از منظر لغت، فقه، تجوید بررسی و روایات خاص آن تحلیل شده و بر خلاف مشهور اثبات گردیده است که قرائت هذرمه در روایات مرادف قرائت حدر در دانش تجوید بوده و آن دو از حکمی یکسان برخوردارند.

تفسیر ادبی قرآن بر مولفه های بسیاری بنا نهاده شده که از جمله آنها، اهتمام به طرح و بررسی قرائت های مختلف قرآن است. بر این اساس، تفسیر کشاف زمخشری نیز به عنوان یکی از تفاسیر ادبی قرآن طرح و بررسی گونه های مختلف قرائات را مورد اهتمام قرار داده و از این ظرفیت در جهت بیان اندیشه های اعتزالی خود نیز بهره برده است. این جستار، با روشی توصیفی تحلیلی مسئله قرائات را در تفسیر کشاف بررسی کرده است، نتیجه آنکه: زمخشری در قبال قرائات رویکردهای مختلفی در پیش گرفته است که عبارت اند از: «استفاده از اختلاف قرائت برای غنابخشی به تفسیر»، «شرح تفاوت های لغوی قرائات مختلف آیه»، «استخدام قرائت در ترجیح وجوه تفسیری آیه» و «ترجیح و ارزش گذاری قرائات». او برای ارزش گذاری و گزینش قرائت ها معیارهایی چون: «بلوغ معنایی»، «تناسب معنوی»، «قوت معنا و زیبایی لفظ» و «قواعد علم نحو» را به کار بسته است. با این حال، اصل مسئله طرح گسترده قرائت های مختلف از یک آیه، با آسیب هایی چون اعتباربخشی به قرائت های نامعتبر، تزلزل متن، تحریف معنوی قرآن و تحیر مخاطب مواجه است و نقطه منفی در تفسیر قرآن به شمار می آید. از این رو، اولین گام مفسر برای فهم مفاد آیات، باید تحقیق از قرائت صحیح آیات باشد تا زیربنای تفسیر قرار گیرد.

در این نوشتار، مقاله «تجوید» در دانشنامه قرآن با سرویراستاری اولیور لیمن، نوشته پروفسور نواد کهتران استاد دانشگاه سارایوو، به روش تحلیلی توصیفی مورد بررسی قرار گرفته و نقاط مثبت و ملاحظاتی پیرامون آن یادداشت شده است. در کنار نقاط مثبتی همچون اشاره به برخی روایات متفق فریقین در باب فضیلت قرائت قرآن، تاکید بر لزوم همراهی زبان با عقل و دل در وقت قرائت، تاکید بر موثرتر بودن روش سمعی بصری در آموزش قرآن، نقاط ضعفی نیز در ساختار، روش، منبع و محتوای این مقاله مشاهده شد. اشکالاتی همچون: عدم تخصص نویسنده در موضوع مقاله، عدم ذکر تاریخچه و پیشینه بحث، عدم ذکر منابع و اشاره به آنها در بحث ها، عدم اشاره به گستردگی دانش تجوید و ارتباط آن با دیگر علوم و نقصان مطلب درباره منشا پیدایش قرائات. همچنین به نواقص ترجمه این اثر و انتشار آن بدون مقدمه و پاورقی های اصلاحی در آن اشاراتی صورت گرفته است.

یکی از موضوعات مورد توجه در قرائت قرآن کریم که هم از ناحیه قرآن و هم از ناحیه روایات، مورد توجه قرار گرفته است مسئله تجوید است؛ موضوع تجوید قرآن به رغم جایگاه و اهمیت خاصی که در زیبا خوانی قرآن کریم دارد، ضرورت و چرایی توجه به آن از نگاه قرآن و سیره معصومانb آن چنان که بایسته است، مورد تحقیق و باز شناسی قرار نگرفته است در این میان، برخی ضرورت و بلکه اصل وجود آن را در تلاوت قرآن، کم اهمیت جلوه داده اند. پرسش اصلی نوشتار حاضر آن است که ضرورت های قرآنی حدیثی و دیگر ضرورت های فراگیری دانش تجوید و قرائت مرتل چیست؟ روش تحقیق تحلیلی و توصیفی است که با بررسی برخی از آموزه های دینی از جمله آیات و سخنان معصومانb پاسخ بررسی خواهد شد. شش ضرورت قرآنی که عبارتند از: 1) ترتیل، همان تجوید است؛ 2) فرآیند نزول قرآن بر اساس ترتیل؛ 3) تلاوت قرآن با تانی و درنگ؛ 4) حق تلاوت در قرآن؛ 5) نزول قرآن به زبان عربی؛ 6) الگوگیری از پیامبرa؛ و نیز شش ضرورت غیر قرآنی شامل: 1) سیره معصومانb؛ 2) ضرورت تبلیغی برای رفع محجوریت از چهره قرآن کریم؛ 3) مقدمه خشوع؛ 4) ضرورت فقهی؛ 5) مقدمه تدبر؛ 6) ضرورت های بین المللی (ترویج فرهنگ قرآنی، مبارزه با استکبار و...). نتیجه بررسی نوشتار حاضر بوده است که اهمیت فراگیری دانش تجوید را نمایان می سازند.

بحث مبانی تفسیر از مسائل مهم دانش تفسیر است که از دیرباز مورد توجه دانشمندان این فن قرار داشته است و در عصر حاضر بیش از پیش مورد کنکاش قرار گرفته است. یک دسته از مبانی تفسیر ریشه در دانش قرائات دارد. روشن است مفسر قبل از ورود به تفسیر ناگزیر باید در این زمینه نیز به یک نظریه برسد و تفسیر را بر آن بنیان نهد. این نوشتار در صدد بررسی مبانی قرائی تفسیر است و می کوشد با روش توصیفی تحلیلی سه مبنا از مبانی قرائی تفسیر که عبارتند از: تواتر قرائات، نزول قرآن بر هفت حرف و انحصار اعتبار قرائات در یک قرائت را مورد بررسی قرار دهد. برآیند پژوهش حاکی از آن است که ادعای تواتر قرائات قابل قبول نیست، از این رو نمی تواند مبنای صحیحی برای تفسیر قرآن قرار گیرد. همچنین احادیث نزول قرآن بر هفت حرف افزون بر غیر معتبر بودن در منابع شیعی در منابع اهل سنت نیز از حیث سندی محل تامل و از حیث دلالی مبهم است و تنها در مورد اختلافات ناشی از لهجات مختلف قابل پذیرش است و مبنا قرار دادن آن برای تفسیر قرآن بر اساس قرائات متعدد صحیح به نظر نمی رسد. انحصار اعتبار و حجیت به قرائت عاصم نیز فاقد مستندات کافی بوده و با گزارشات تاریخی همخوانی ندارد. بنابر این مفسر در تفسیر باید علاوه بر قرائت عاصم به سایر قرائات معتبر نیز نظر داشته باشد و ذکر احتمالات متعدد تفسیری بر اساس قرائت های مشهور و معتبر یک مزیت تفسیری به حساب می آید.

نوشتار حاضر با بهره جستن از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی شخصیت و جایگاه علمی ابی بن کعب، ویژگی های مصحف وی و میزان تاثیرگذاری آن بر قرائت حفص از عاصم و تطابق این دو پرداخته است. بررسی مجموع داده های تاریخی حدیثی و آگاهی های علوم قرآنی نشان می دهد که قرائت ابی نه تنها جایگاه والایی در نزد عالمان علم قرائت داشته، بلکه اهل بیتb شیوه قرائت خود را مطابق با آن دانسته اند. روایت شش تن از  قرای سبعه در نهایت به قرائت او باز می گردد که این امر به ضوح نشان گر تاثیر گسترده او بر قرائت مشهور است. با بررسی شواهد موافق و مخالف تطابق قرائت ابی با روایت حفص از عاصم می توان ادعا نمود این دو قرائت به میزان بسیار زیادی تطابق داشته و با قرائت مشهور مسلمین هم خوان است. گزارش هایی از تفاوت سوره های موجود در مصحف ابی با مصحف رسمی وجود دارد که قابل نقد سندی و تاویل محتوایی است؛ اما وجود اختلاف های جزئی زیاد میان مصحف ابی و قرائت حفص از عاصم با توجه به گزارش های متعدد در منابع گوناگون، قابل انکار و یا توجیه نیست.

اختلاف قرائت از مهم ترین و قدیمی ترین علوم قرآنی به شمار می آید که دانشمندان علوم اسلامی، همواره و در طول تاریخ اسلام، اختلاف نظرهای بسیاری در رابطه با انواع آن داشته اند. شماری از آنان سعی کرده اند، قرائات را در هفت دسته محصور نمایند. از جمله دیدگاه هایی که اختلاف قرائات را به هفت دسته تقسیم کرده اند؛ اما در نوع دسته بندی با یکدیگر متفاوتند، دیدگاه امین الاسلام طبرسی و دیدگاه امام ابوالفضل رازی است.
پژوهش حاضر در صدد است تا با استفاده از روش کتابخانه ای و به صورت توصیفی تحلیلی، علاوه بر بیان دیدگاه هر دو دانشمند در این باره، با ارائه یک چارچوب در تقسیم بندی انواع، به مقایسه هر دو دیدگاه بپردازد و از این منظر شناختی کامل و همه جانبه را نسبت به انواع اختلاف قرائتها حاصل نماید.
یافته های این پژوهش علاوه بر ارائه تقسیم بندی مناسب تر و جامع تری از انواع اختلاف قرائات، بدین نکته دست یافت که مهم ترین تفاوت دیدگاه طبرسی با دیدگاه امام ابوالفضل رازی، در اختلاف لهجه، تداخل انواع تقسیم بندی شده، و نیز در توجه و عدم توجه به معناست.

تفسیر صحیح آیات کلام الله مجید، همواره و در طول تاریخ اسلام، یکی از ضرورت های جامعه اسلامی به حساب می آید. لازمه تفسیر صحیح نیز پایبندی و تسلط بر علوم و قواعد مختص به آن است. علم قرائت قرآن کریم، یکی از این علوم و لازمه تفسیر به شمار می رود. در این پژوهش؛ با هدف بررسی تاثیر اختلاف قرائات سبع در تفسیر برخی آیات «سوره نور» به صورت تحلیلی پرداخته شده است. بررسی ها نشان می دهد اختلاف قرائات در این سوره تاثیر بسزایی در تفسیر آیات نداشته است. به طور کلی می توان اختلاف قرائات را نهایت بلاغت و کمال اعجاز و ظرافت قرآن دانست؛ زیرا اکثر کلمات مورد اختلاف از قبیل اختلاف در کیفیت قرائت از لحاظ اماله، فتح، ادغام، اظهار، تفخیم، ترقیق و... است و یا اختلاف در اعراب کلمه ای است که به معنا خللی نمی رساند و می توان آن را نوعی لطافت و ظرافت دانست.

یکی از مولفه های مهم در اثرگذاری و انتقال مفاهیم قرآن، بیان زیبا و صوت و لحن واژگان قرآن می باشد. با مراجعه به سیره پیامبر گرامی اسلامm درمی یابیم که با نزول قرآن کریم، قرائت قرآن با صدای زیبا و آهنگ خوش توسط پیامبراسلامm مطرح گردیده است و امامان معصوم (ع) همچون امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام کاظم(ع) نیز از صدای زیبا و تلاوت آهنگین برخوردار بودند. پس از گسترش علم مقامات عربی، قاریان قرآن نیز تغنی در قرآن را گسترش دادند و این کار را با آگاهی از احکام تلاوت، آگاهی از نغمه ها و رعایت شان و احترام آیات الهی، زینت بخشیدند تا با سیر تکاملی، به رشد وکمال خود در عصر معاصر رسید. فقها درباره مشروعیت داشتن و جواز یا حرمت تغنی به قرآن اختلاف نظر دارند؛ بسیاری تغنی را از ریشه غناء و به معنای خواندن قرآن با صدای زیبا همراه الحان و انغام ولی سازگار با قداست قرآن تفسیر کرده اند که ابن عباس، ابن مسعود و برخی دیگر از صحابه و تابعان آن را پذیرفته اند و این موضوع به عنوان یک امر مسلم نزد اهل فن نیز پذیرفته شده است. این جستار بر آن است تا به روش توصیفی- تحلیلی علاوه بر رویکرد تاریخی به تغنی، اصل ماهیت تغنی، جایگاه و اهمیت وهمچنین مشروعیت آن را مورد بررسی قرار دهد.

قاریان قرآن کریم در خوانش برخی از واژه های قرآن اختلاف داشته اند. پژوهشگران حوزه قرآن و تفسیر همواره در برابر پدیده اختلاف قرائت دیدگاه خویش را آشکار ساخته اند. شیخ طوسی در مقام بزرگ مفسر و فقیه شیعی قرن پنجم در جای جای تفسیر خویش، التبیان، قرائت قاریان را حکایت کرده و حجت هر یک از قرائات را بیان کرده است. هرچند شیخ طوسی قرائت قرآن به قرائت های متداول را، روا می داند و اصل گونا گونی خوانش را در قرآن کریم از اصحاب پیامبر اکرمa، قاریان هفت گانه و دیگر قاریان می پذیرد، ولی پرسش آن است که وی در وجه اعتبار قرائت محکی از قاریان چه نظری دارد و چه قواعدی را برای تشخیص قرائت معتبر و روا از نامعتبر و ناروا به کار می بندد؟ بر اساس جست وجوی فراگیر در تفسیر التبیان شیخ طوسی و بررسی سخنان وی در حکایت اختلاف قرائات و داوری درباره آنها، چنین به دست می آید که شیخ طوسی بر پایه چهار ملاک و قاعده، قرائت معتبر را از نامعتبر می شناساند؛ قرائت مخالف اصول و قواعد مسلم و قطعی زبان عربی در حوزه لغت، صرف و نحو، قرائت شاذ و نارایج، قرائت مورد نهی معصوم و قرائت مخالف خط مصحف مرسوم نامعتبر است و تلاوت قرآن به چنین گونه قرائت هایی ناروا است.

یکی از منابع ارزشمند در بحث تاریخ قرآن، نسخ مخطوط قرآنی است. این منابع، اطلاعاتی درباره قرائت، عد الآی، قواعد املای مصاحف و... در زمان های مختلف به دست می دهند. مصاحف کهن در بسیاری از کتابخانه ها و موزه های جهان نگهداری می شوند. برخی از آنها با تکیه بر ترقیمه (امضای کاتب)، وقف نامه یا دیگر نشانه های موجود در مصحف، و یا به صورت شفاهی، به ائمه اطهارb نسبت داده شده اند. در کتابخانه مرکزی و گنجینه قرآن و نفایس موزه مرکزی آستان قدس رضوی در مشهد، بیش از 20 قرآن خطی منسوب به ائمه اطهارb وجود دارد. بررسی مصاحف از نظر اختلاف مصاحف، قرائت، عد الآی، قواعد املاء و دست خط، در کشف مکان و زمان تقریبی کتابت آنها موثر است و با کمک این مولفه ها، می توان به درستی یا نادرستی انتساب پی برد. این پژوهش، به بررسی چهار مصحف منسوب موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی که بیش ترین تعداد صفحات را نسبت به دیگر مصاحف منسوب دارند، پرداخته و با بررسی مولفه های پیش گفته، نشان داده است که انتساب این مصاحف به ائمه اطهارb صحیح نیست، بلکه ویژگی های دست خط و قواعد املاء، آنها را به زمانی دورتر از قرن دوم باز نمی گرداند. با این حال، دلایلی به این انتساب منجر شده است؛ این دلایل را می بایست در خود مصحف و یا در فضای حاکم بر دوره انتساب آن جستجو، و بر این اساس احتمالاتی را مطرح کرد.

ابن شنبوذ از اندیشمندان حوزه قرائت قرآن در قرن چهارم است که معتقد بود هر قرائتی دارای سند و یا موافق مصحف ابی بن کعب و ابن مسعود باشد، در نماز و غیر آن جایز است. ابن مجاهد هماهنگی قرائت با رسم مصحف را از شروط قرائت صحیح می داند و معتقد است قرائت ابن شنبوذ فاقد این شرط است؛ بنابراین قرائت ابن شنبوذ از قرائات  شاذ است که جایز نیست قرآن را با آن قرائت خواند. تاریخ قرائات  نشان می دهد پس از توحید مصاحف زمان عثمان دو جریان قرائی در جامعه اسلامی شکل گرفت. عده ای معتقد بودند قرائت صحیح باید با رسم مصحف سازگاری داشته باشد و عده ای این شرط را لازم نمی دانستند. ابن شنبوذ و ابن مجاهد از بزرگان این دو طیف قرائی در قرن چهارم هستند که با توجه به نفوذ ابن مجاهد، جریان قرائی ابن شنبوذ به حاشیه می رود. پژوهش حاضر با تکیه بر این پرسش که معیارهای ابن شنبوذ چه بود و در سنجش قرائت، خوانش وی چه میزان هماهنگی با قراء سبعه دارد؟ با روش توصیفی تحلیلی و گاه مقایسه ای به موضوع پرداخته است. بررسی قرائت ابن شنبوذ و معیارهای وی در اختیار قرائت نشان می دهد اولا مراد ابن مجاهد از عدم هماهنگی قرائت ابن شنبوذ با رسم مصحف، پایبندی وی به نقل قرائت ابن مسعود و ابی بن کعب و سایر صحابه بوده است و از سویی ابن شنبوذ تنها در مواردی انگشت شمار قرائتش در اصول و فروع قرائی با قرائت سبعه هماهنگ نیست.