فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 77 (زمستان 1397)

ایران در سال های نخست وزیری هویدا با عادی سازی روابط خود با شوروی و کشورهای اروپای شرقی به گسترش روابط با این کشورها همت گماشت. از جنبه های سیاست خارجی ایران و شوروی در سال های 1351-1341ش. گسترش همکاری های اقتصادی بود. بر همین اساس، یکی از مهم ترین موافقتنامه های همکاری اقتصادی در زمینه احداث کارخانه ذوب آهن اصفهان در 23 دی‎ 1344ش. بین دو کشور به امضاء رسید. دولت شوروی پذیرفت تا در ساختمان کارخانه ذوب آهن اصفهان نظارت داشته باشد، به اتباع ایران آموزش فنی دهد و شماری از آنان را برای گذراندن دوره های تخصصی به شوروی اعزام کند. طرح کارخانه ذوب آهن چنانکه پیش بینی شده بود، در سال1350ش. به پایان نرسید و سرانجام در سال 1351ش. تکمیل و بهره برداری از آن آغاز شد. در این پژوهش به روش تاریخی و رویکرد توصیفی- تحلیلی و با بهره گیری از کتاب ها، روزنامه ها و اسناد، در پی یافتن پاسخی مناسب برای این پرسش بوده ایم که دولت ایران و شوروی در زمینه ساخت کارخانه ذوب آهن اصفهان در چه زمینه هایی و به چه میزان با یکدیگر همکاری داشته اند.

ضعف حکومت مرکزی در اواخر دوره قاجار، اکتشافات و استخراج نفت توسط انگلیسی ها و درآمدهای سرشار حاصله که انتقال آن از قلمرو و خطوط ایالات جنوبی امکان پذیر بود فصل جدیدی در روابط ایلات جنوبی، انگلیسی ها و حکومت مرکزی گشود. در این مقاله با رویکردی تحلیلی و توصیفی و با تکیه بر منابع و اسناد کتابخانه ای و آرشیوی، نقش خطوط ارتباطی جنوب بر مناسبات ایلات جنوبی، به ویژه قشقایی ها با انگلیسی ها و حکومت در سال های 1336- 1324ق. بررسی خواهد شد. یافته ها بیانگر آن است که با وجود همکاری و همگرایی مقدماتی ایلات جنوبی با انگلیسی ها و حکومت مرکزی در اعاده نظم و امنیت در خطوط ارتباطی، زیاده خواهی ها و دست اندازی های انگلیسی ها در جنوب، همچنین تحرکات آلمانی ها، زمینه های رویارویی مردم و قشقایی ها را در برابر آنان طی جنگ جهانی اول فراهم آورد. علی رغم پیروزی های قشقایی ها، سرانجام تفرقه افکنی انگلیسی ها در میان رهبران ایلات و عشایر و تطمیع برخی از آنان، در کنار حمایت وثوق الدوله از انگلیسی ها به سرکوب این نهضت و تسلط دوباره بریتانیا بر خطوط ارتباطی جنوب منجر شد.

مشهد به عنوان مرکز ایالت خراسان در دوره قاجار، از نظر اقتصادی و تجاری اهمیت خاصی داشت، تا آنجا که می توان آن شهر را به عنوان بارانداز بزرگی در شمال شرق برای واردات و صادرات کالا به شمار آورد. موقعیت شهر مشهد در شمال شرق ایران برای تجار افغانستان، روسیه، انگلیس، آلمان و سایر طرف های تجاری با ایران دارای اهمیت بود. از این رو، تجار آلمانی با توجه به ظرفیت ممتاز تجارت در مشهد به این شهر آمدوشد داشتند. برخی از تجار تنها برای واردات کالاهای تولیدی دولت متبوع خود به مشهد می آمدند، اما برخی از آنها در مشهد تجارتخانه نیز گشوده بودند. کارل فردیناند هوفمان از جمله تجار آلمانی بود که علاوه بر واردات کالا از آلمان به مشهد، تجارتخانه ای هم دایر کرده بود و کالاهای صنعتی، تزئینی، خواروبار، ادوات کشاورزی و وسایلی از این دست می فروخت. در پژوهش حاضر با شیوه پژوهش تاریخی از نوع توصیفی- تحلیلی و با بهره وری از اسناد آرشیو وزارت امور خارجه ایران، فراز و فرود فعالیت تجارتخانه هوفمان و نوع کالاهای وارداتی از آلمان به مشهد تحلیل و بررسی خواهد شد.

پیش از دوره قاجار و به ویژه دوره صفویه، خصومت با عثمانی، وجود کشورهای استعمارگر مانند پرتغال در خلیج فارس و ضعف نیروی دریایی از یک سو و همچنین توسعه طلبی عثمانی در اروپا و نیاز اروپائیان به متحدی برای کاهش فشار از سوی دیگر، باعث گسترش روابط ایران و اروپا شد. در این میان، با گسترش تجارت اروپائیان در ایران و تلاش هر چه بیشتر ایرانیان برای رونق تجارت و بهره بردن از نیروی دریایی اروپا، امتیازاتی به آنان تعلق گرفت که در بین آنها امتیاز کاپیتولاسیون قابل ملاحظه است. این پژوهش کاپیتولاسیون در ایران پیش از عهد قاجاریه و همچنین پیامدهای آن را بررسی خواهد کرد.

موضوع قطع روابط ایران و ژاپن در اولین سال اشغال ایران از سوی متفقین، هنوز بعد از گذشت چند دهه به خوبی بررسی نشده و روایت مستند و تاریخی از این رویداد در پژوهش های فارسی پدید نیامده است. بررسی ابعاد مختلف روابط ایران و ژاپن می تواند بر دیپلماسی ایرانی در دوره اشغال متفقین روشنی هایی بیافکند و بررسی اسناد آرشیوی نشان می دهد که انگلستان برای دستیابی به اهداف خود، چگونه ایران را با تهدید نظامی و تهدید و تطمیع اقتصادی تحت فشار قرار داد تا روابط خود را با ژاپن قطع کرده و دیپلمات های ژاپنی را اخراج کند. این مقاله بر اساس اسناد آرشیوی بریتانیا ماخوذ از سایت کتابخانه دیجیتالی قطر تدوین شده است و روشن می کند که انگلستان از هنگام ورود به ایران در شهریور 1320ش. چگونه سناریو را تنظیم کرد و در اردیبهشت 1321ش. آن را به ثمر رساند. هدف از تدوین این مقاله، مستندنگاری تاریخ دیپلماسی ایران و ژاپن بر اساس اسناد آرشیوی است.

آمریکا بعد از پایان جنگ جهانی دوم به منظور دسترسی به منابع نفتی، یافتن بازاری برای کالاهای خود و مقابله با نفوذ کمونیسم در صدد گسترش قدرت در ایران برآمد و برای رسیدن به این اهداف، باید بر امور اقتصادی ایران تسلط می یافت. همچنین موفق شد با کمک رجال سیاسی همچون قوام السلطنه و ابوالحسن ابتهاج که با سیاست های ایالات متحده همنوایی داشتند، در تاسیس سازمان برنامه و بودجه نقش داشته باشد، تا هم به اهداف پیش گفته دست یابد و هم بسیاری از عایدات نفت ایران را از طریق متخصصین و موسسات خارجی وابسته به خود به تاراج برد. این مقاله به روش تاریخی و رویکرد توصیفی- تحلیلی و بهره گیری از کتب، روزنامه ها و اسناد در پی یافتن پاسخی برای این پرسش است که آمریکا چرا و تا چه اندازه در تاسیس سازمان برنامه و بودجه و کارکرد آن دخالت داشت و چه منافعی را پی می گرفت؟