فصلنامه عصر آدینه
پیاپی 25 (بهار 1397)

تضمین و استقبال دو صنعت ادبی در شعر است که شاعر شعر خود را بر سیاق شعر مشهوری می سراید و یا قطعاتی از آن را در شعر خود به کار می برد فیض کاشانی در دیوان شوق مهدی به صورت گسترده از این دو صنعت بهره برده و غزلیات دیوان خود را براساس اشعار حافظ سروده است، این تحقیق با روش مقایسه و تحلیل محتوا، در پی کشف انگیزه فیض کاشانی از این کار است و براساس آنچه از دیوان شعر وی استنباط کرده این گسترگی خارج از سه مورد نیست. استفاده از محبوبیت حافظ برای ارائه معارف مهدوی، رهایی از وزن و قافیه و غرق شدن در معنا و عشق بازی با امام زمان4 و القای این همانی، معشوق حافظ با معشوق خودش، امام مهدی4.

یکی از مباحثی که امروزه در بین اندیشه وران و فرهیختگان مطرح می باشد، مسئله آینده پژوهی است. این تحقیق با روش تحلیلی و با مراجعه به منابع مکتوب دنبال پاسخ این سوال است که آیا بین معنی و مبنای آینده پژوهی در تمدن غربی و تمدن مهدوی تفاوتی وجود دارد یا خیر؟ دستاورد این پژوهش نیز تفکیک بین آینده پژوهی غربی و مهدوی در معنی و مبنا است. آینده پژوهی مهدوی به معنای نگاه به فرجام جهان بر اساس روایات اهل بیت؟عهم؟ و از مقوله پیشگویی است. ولی آینده پژوهی غربی به معنای جست وجوی روشمند در حوادث و عوامل تغییر یا ثبات یک حالت و یا یک چیز به منظور تشخیص و برنامه ریزی برای ساختن و شکل دهی آینده و از مقوله پیش بینی است. هم چنین آینده پژوهی غربی روشی برای تشخیص آینده یک شرکت و یا یک شهر و یا یک کشور و حتی یک فرهنگ و تمدن است. اما آینده پژوهی مهدوی منحصر در تبیین پایان تاریخ بشر و در تشخیص آینده رفتار منتظران و میزان تاثیرگذاری آن در فرآیند ظهور و در نهایت، فرجام بشریت است.

اعتقاد به ظهور مهدی؟عج؟ یکی از بنیادین ترین باورهای بسیاری از شاخه های تشیع و از جمله مذهب شیعه دوازده امامی است. او که قائم آل محمد6 و حجت خدا بر روی زمین است، به وعده الاهی پیش از قیامت ظهور کرده و جهان را از عدل و داد می گستراند. اعتقاد به ظهور حجت در باورهای شیعی همچنین در پیوند با یکی از تاثیرگذارترین رویدادهای جهان اسلام، قضیه شهادت اباعبدالله الحسین(ع) مطرح می شود. با شهادت امام و یارانش، انتقام خون بناحق بر زمین ریخته شهدای کربلا به ماموریت اصلی شیعیان بدل می شود. جنبش های فراوانی به خون خواهی حسین بن علی(ع) شکل گرفته و قیام های فراوانی در طول اعصار، ظهور مهدی؟عج؟ را به عنوان منتقم خون حسین(ع) استعجال می نمایند به گونه ای که این دو معنا عمدتا در کنار یکدیگر مطرح شده و رشد می یابند. آئین های بزرگداشت شهادت اباعبدالله(ع) به سرعت گسترش پیدا کرده و در گذر زمان شکل های کامل تری همچون تعزیه نیز از دل آن پدید می آید. با این همه آنچه در نسخ تعزیه مشاهده می شود، غیبت منتقم حسین(ع) در این متون _ چه در داخل متون موجود و چه به عنوان نسخی مستقل _ است. غیبتی که هم از منظر باورهای شیعی، هم از منظر تحولات اجتماعی جامعه شیعی و هم از منظر تطابق با نگاه اسطوره ای انسان ایرانی دور از انتظار می نماید.
در این مقاله تلاش خواهد شد تا پس از بررسی جنبه های تاریخی، اجتماعی موضوع، گمانه هایی در باب چرایی این غیبت مطرح و مورد ارزیابی قرار گیرد. این مقاله بر آن است که یکی از عمده ترین دلایل این امر را باید در زمینه سیاسی و اجتماعی جامعه و در نسبت حکومت های شیعی با این مفاهیم دنبال نمود. به عبارت دیگر مقاله این فرضیه را مطرح خواهد کرد که توجه به مفاهیم انتظار مهدی؟عج؟ و شهادت حسین(ع) در هر زمان و گسترش آئین های مرتبط با آن تابعی است از تمایل حکومت ها به گسترش این مفاهیم؛ و بر همین اساس از آن جا که در زمان شکل گیری تعزیه، حکومت، تمایل کمتری به طرح مفاهیم مرتبط با امام عصر داشته است، بناگزیر امام در این متون غائب است.

زیبایی شناسی ادعیه انتظار _ از جمله دعای ندبه _ موضوعی است که کمتر به آن توجه شده است؛ ضرورت و اهمیت مطالعات گونه شناختی ادبی در متون ادب اسلامی از آن جاست که این رهیافت، خواننده را در دریافت متن، چیستی متن و تاویل لایه های آن یاری می رساند.
در پژوهش حاضر به سبک مسئله محور، با روش کتابخانه ای و به صورت توصیفی _ تحلیلی، بعد از اشاره به کلیات، بیان شده است که: متون ادبی دارای عناصر مختلفی می باشد که در این جا سه عنصر اساسی فکری، شکلی و ساختاری بررسی می گردد. مهدویت، اندیشه اصلی در عنصر فکری دعای ندبه می باشد که در کنار آن به اندیشه های فرعی مانند بعثت انبیاء، ولایت امیرالمومنین7 و ائمه معصومین: و... مطرح می شود؛ در عنصر شکلی مباحث محاوره، عاطفه، تصویر و موسیقی مورد بحث واقع شده است که در عنصر محاوره دو خطاب مشخص و مبهم، و در عنصر عاطفه پنج مرحله تحریک عاطفه، آمادگی، هویت، هیجان و ارزیابی، و در عنصر تصویر، تصویر فرد منتظر و امام و جامعه و در عنصر موسیقی سه نوع موسیقی بیان می گردد؛ در عنصر ساختاری هم دو محور عمودی و افقی مورد بحث قرار گرفته است.

موسسه آینده روشن به عنوان یکی از بزرگ ترین نهاد علمی و تبلیغی مباحث مهدویت، دارای رسالتی گسترده در عرصه امور دینی است و می تواند نقش مهمی را در عرصه تعامل بین حوزه های علمیه، دانشگاه ها، سطوح مختلف جامعه اسلامی و حتی ارتباطات بین الملل ایفا نماید. توفیق های حاصله از دوره های مختلف دکترین مهدویت، نشانگر جایگاه تاثیرگذار این نهاد علمی است. مسئله آن است که برای مدیریت بهتر در موضوع مهم «مهدویت و چالش های آن» و استفاده عملیاتی از یافته های حاصل از تحقیق های دوره های دکترین مهدویت، بایسته های راهبردی مطلوب در نقشه راه موسسه آینده روشن چه می تواند باشد. راهبردهایی که بتواند در برنامه ریزی عملیاتی برای آموزش، پژوهش، تبلیغ و به کارگیری طلاب و دانشجویان و دستاوردهای آنان، متناسب با قابلیت های فراوان این نهاد مورد استفاده قرار گیرد. این مقاله به منظور ارائه ایده مطلوب در نقشه راه آموزشی و پژوهشی موسسه وزین آینده روشن با روش کیفی و موردی از طریق رصد فرآیندها در حوزه مباحث مهدویت با عنایت به وضعیت موجود و ارائه بایسته های راهبردی و راهکار و پیشنهاد ذیل هر بایسته برای دست یابی به وضع مطلوب انجام شده است. دستاورد مقاله حاکی از آن است که انجام پژوهش های تخصصی مبتنی بر برخی عناوین آینده پژوهی و اقدام پژوهی در مهدویت، همچنین توجه به بایسته های راهبردی مربوط به نقشه علمی موسسه آینده روشن در حوزه آموزش و پژوهش (با راهبردهایی چون تقویت نظام جامع علمی، بهبود کیفی در شیوه های پذیرش طلاب و دانشجویان، ایجاد محیط آموزشی راهبرنده، تقویت ارتباط بین آموزش وعرصه های نیاز جامعه در مباحث مهدوی، توسعه همکاری ها و ارتباطات بین المللی در مورد موعود آخرالزمان، برنامه ریزی و سیاست گذاری جامع و به روز پژوهشی، علم سنجی، سامان دهی پژوهشگاه مرکزی و پژوهشکده های تخصصی در موسسه، سیاست گذاری در عرصه ارائه خدمات پژوهشی در سطوح مختلف به مخاطبان)، در مدیریت کارآمدتر موسسه آینده روشن در عرصه درون سازمانی، ملی و جهانی تاثیرگذار است.

موضوع آخرالزمان از جدی ترین سوژه ها در سینمای هالیوود و موضوع بسیاری از فیلم ها بوده است. سینمای هالیوود نقش بسیار تاثیرگذاری در جهت دهی به افکار عمومی ایفاء می نماید؛ از این رو مطالعه و بررسی نحوه بازنمایی آخرالزمان که در مذهب شیعه جایگاه برجسته ای دارد، از ضروریاتی است که به ویژه از منظر علوم اجتماعی همواره مغفول مانده و پژوهش های شایان توجه به خصوص از لحاظ کیفی در این حوزه کمتر صورت گرفته است.
در این مقاله با انتخاب هدفمند فیلم مردان ایکس؛ اپوکالیپس که یکی از جدیدترین و پرمحتواترین از مجموع 175 فیلم تولیدی پس از سال 2012 در مورد آخرالزمان در سینمای هالیوود است، با استفاده از نشانه شناسی، بازنمایی صورت گرفته پیرامون این موضوع را تبیین نمودیم. سپس با شناسایی نشانه ها و رمزگشایی از آن ها، معنا و مفهوم ها را تحلیل کردیم. از این تحلیل ها این گونه می توان نتیجه گرفت که این فیلم هالیوودی، آخرالزمانی را بازنمایی کرده است که برخلاف تمام آموزه های دینی، هیچ اثری از خداوند و حجت او دیده نمی شود. دجال در آن منجی اسلام معرفی شده است و جنیان نقش برجسته ای در نجات بشریت و ایجاد آرمان شهر دارند.