مجله کتاب قیم
پیاپی 20 (بهار و تابستان 1398)

«نذر» از جمله انگاره ‏های دینی در قرآن کریم است که مطالعه پیرامون ماهیت و احکام مربوط به آن، همواره مورد توجه عالمان مسلمان قرار داشته است. فاصله‏ های تاریخی- گفتمانی موجب شده است، لغویان و مفسران معنای انگاره قرآنی «نذر» را به معنای ساخت‏یافته‏ آن در دانش فقه نزدیک دانند. پژوهش حاضر می‏کوشد برای بازکاوی ماهیت «نذر» در بافت نزول قرآن کریم، از داده‏های زبان‏شناسی تاریخی و مطالعات بین‏ الادیانی بهره گیرد. پی جویی واژه عربی «نذر» در زبان‏های خویشاوند و بررسی این آیین در دیگر ادیان سامی نشان می‏دهد که برخلاف تصور رایج میان عالمان مسلمان، «نذر» در عصر نزول قرآن کریم بر دو گونه متفاوت از مناسک دینی اطلاق می‏شده است. بخشی از کاربردهای «نذر» در آیات قرآنی در ارتباط با معنای «عهد کردن» و ناظر به مطلق پیمان‏های نذرکننده با خدا، و بخش دیگر در ارتباط با معنای «وقف شدن (برای انجام کاری)» و ناظر به مناسکی خاص همراه با دوره موقت یا دائمی از امساک بوده است.

در منابع روایی و تفسیری اهل سنت، اخباری وجود دارد که بیان‏گر خطا و لحن در مصحف است. این اخبار گاه به «خطای کاتبان» در نگارش کلمات خاصی از مصحف و گاه به وجود «لحن» در مصحف اشاره داشته و از مصداق خاصی نام نبرده اند. این مقاله، برای تاریخ گذاری این اخبار، از روش تحلیل اسناد - متن بهره گرفته و به این نتیجه رسیده است که زمان شکل گیری این اخبار، پس از به سرانجام رسیدن پروژه مصحفی حجاج بن یوسف ثقفی بوده است. با در نظر گرفتن بافت تاریخی صدور این اخبار، می توان چنین تحلیل تاریخی ارائه داد: گرچه حجاج به اصلاح رسم مصحف اقدام کرد، اما درعین حال از بزرگداشت مصحف عثمانی و تاکید بر محوریت آن و حذف دیگر مصاحف، غافل نبود؛ لذا این اخبار با استفاده از صورت بندی نقد بر کاتبان مصحف عثمانی یا دفاع از آنان، به نقد بر مصحف نگاشته‏شده توسط حجاج یا دفاع از این مصحف پرداخته اند. اخبار منسوب به عایشه نیز در دوره عباسی رواج یافته و نشان‏دهنده مبارزه عباسیان با نمودهای فرهنگی امویان است. چه اینکه اخبار منسوب به ابان بن عثمان، در مقام دفاع از مصحف عثمانی -به عنوان رکن اصلی مصحف نگاشته‏شده توسط حجاج- است.

در فرآیند ترجمه، همواره دو گرایش مبدامدار و مقصدمدار در برابر هم وجود داشته است. مترجمان گاه «حفظ زبان مبدا» را مدنظر داشته و گاه «قابل فهم بودن مطلب در زبان مقصد» را مورد توجه قرار داده اند. در دوران معاصر و با شکل گیری نظریه های علمی در حیطه ترجمه، اصلی ترین وجه تمایز دیدگاه ها، همین دوگانگی مبدامداری و مقصدمداری است. از جمله مواردی که در مبدامداری یا مقصدمداری ترجمه بازتاب مهمی دارد، شیوه های مورد استفاده در برگردان استعاره است. لذا در این مقاله، شیوه های برگردان استعاره در ترجمه ابوالفتوح رازی بررسی و آماری از شیوه های عملکرد وی ارائه شده است. در نهایت به این نتیجه دست یافته ایم که اگرچه مفسر بدون اسلوب معینی از دو شیوه مبدامداری و مقصدمداری بهره برده است، اما بااین حال، به حفظ ویژگی های زبان مبدا توجه بیشتری داشته و بر این اساس می توان او را یک مترجم مبدامدار دانست.

تقویت و به روزرسانی علوم اسلامی از اولویت های محققان این عرصه است. یکی از علوم اسلامی که به شکل جدی نیازمند این امر است، دانش تفسیر می باشد. شیوه به روزرسانی این دانش، تقویت و بازشناسی آن توسط علوم جدیدی مانند فلسفه دانش تفسیر در کنار تعامل با معرفت شناسی، موضوع اصلی این مقاله را تشکیل می دهد. روش تحقیق در مقاله حاضر بر اساس روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای است. بررسی های این مقاله نشان دهنده تاثیرگذاری دانش معرفت شناسی در گونه شناسی گزاره های دانش تفسیر، رتبه بندی روش های تفسیری بر اساس رسیدن قطعی به مراد الهی، تکمیل روش های مورد نیاز در فلسفه دانش تفسیر، تبیین نظام مندی دانش تفسیر و تحلیل استدلال های موجود در دانش تفسیر است. دانش معرفت شناسی می تواند قلمرو دانش تفسیر را بر اساس تحلیل ماهیت گزاره های دانش تفسیر و بررسی فصول ممیزه آن، روشن نماید.

برخی از علمای معاصر بر این باورند که عموم مسلمانان از صدر اسلام تاکنون در قرائت قرآن به یک قرائت واحد ملتزم بوده اند. آن قرائت، همان قرائتی است که از جانب خداوند متعال نازل شده و بر زبان مبارک رسول اعظم (ص) جاری گشته و مسلمانان سینه به سینه تا به امروز آن را حفظ نموده اند و فرمان حضرات معصومین (ع) مبنی بر قرائت قرآن مطابق «قرائه الناس»، اشاره به همان قرائت واحد دارد و حفص بن سلیمان نیز به همان قرائت واحد، ملتزم بوده است. لکن با بررسی متن، سند و دلالت روایات مربوط به «قرائه الناس» و همچنین اسناد و مدارک تاریخی و تفسیری، به روشنی می توان دریافت که اولا منظور از «قرائهالناس»، یک قرائت منحصربه فرد در تمامی اعصار و امصار نیست و ثانیا قرائت حفص از عاصم در زمان ها و مکان های مختلف اسلامی، از شیوع امروزی برخوردار نبوده و به گواهی علما و مفسران متقدم و متاخر، در موارد متعددی با قرائت رایج در میان مردم مطابقت نداشته است.

برخی از علمای معاصر بر این باورند که عموم مسلمانان از صدر اسلام تاکنون در قرائت قرآن به یک قرائت واحد ملتزم بوده اند. آن قرائت، همان قرائتی است که از جانب خداوند متعال نازل شده و بر زبان مبارک رسول اعظم (ص) جاری گشته و مسلمانان سینه به سینه تا به امروز آن را حفظ نموده اند و فرمان حضرات معصومین (ع) مبنی بر قرائت قرآن مطابق «قرائه الناس»، اشاره به همان قرائت واحد دارد و حفص بن سلیمان نیز به همان قرائت واحد، ملتزم بوده است. لکن با بررسی متن، سند و دلالت روایات مربوط به «قرائه الناس» و همچنین اسناد و مدارک تاریخی و تفسیری، به روشنی می توان دریافت که اولا منظور از «قرائهالناس»، یک قرائت منحصربه فرد در تمامی اعصار و امصار نیست و ثانیا قرائت حفص از عاصم در زمان ها و مکان های مختلف اسلامی، از شیوع امروزی برخوردار نبوده و به گواهی علما و مفسران متقدم و متاخر، در موارد متعددی با قرائت رایج در میان مردم مطابقت نداشته است.

مفسران قرآن از دیرباز به اهمیت روایات شان نزول در فهم صحیح قرآن و نیز آسیب های وارد بر آن ها، پی برده و افزون بر بهره از این میراث علمی در تفسیر، به نقد و بررسی آن ها هر چند بسیار اندک پرداخته اند؛ به ویژه آن زمان که چندین شان نزول مختلف برای یک آیه یا سوره ذکر می شود که منجر به اضطراب شدیدی در فهم صحیح آیه یا سوره می گردد. سوره قدر، نمونه ای از این دست به شمار می رود که برای آن شان نزول های متعدد با وضعیت های سندی و متنی متفاوت ذکر شده که به دور از نقد و بررسی مانده است. در این مقاله با روش تحلیلی توصیفی، تلاش می شود تا ضمن نقد و بررسی شان نزول های سوره قدر، به این پرسش ها پاسخ دهد که این شان نزول ها از حیث متن و سند تا چه اندازه معتبرند؟ تعارض های موجود میان این شان نزول ها چیست و کدام یک از آن ها می تواند شان نزول صحیح سوره قدر باشد؟ نتیجه این تحقیق، روشن می سازد که روایت های شان نزول سوره قدر، هر یک دارای اسنادی ضعیف و مضامین سخت قابل مناقشه و نسبت به یکدیگر از تعارض های غیرقابل جمعی برخوردارند.

آیه ﴿لو کان فیهما ءالهه إلا الله لفسدتا﴾ (انبیاء: 21/ 22) با بهره گیری از تلازم میان «تعدد خدایان» و «وقوع فساد در زمین و آسمان»، به اثبات توحید پرداخته است. با توجه به اهمیت مساله توحید به ویژه توحید در ربوبیت در منظومه اعتقادی ادیان ابراهیمی و نیز نظر به نقش ویژه آن ها در بعد اعتقادی و عملی در زندگی فردی و اجتماعی انسان، در نوشتار حاضر به بررسی تطبیقی برهان تمانع در اندیشه فخر رازی و علامه طباطبایی به عنوان دو اندیشور برجسته در حوزه علم کلام و حکمت متعالیه پرداخته شده است.از رهگذر این جستار، مشخص می شود که تقریر فخر رازی ناظر به توحید در ذات الهی بوده و فساد زمین و آسمان به معنای تحقق نیافتن آن هاست؛ اما این برهان در اندیشه علامه طباطبایی، بیان گر توحید در ربوبیت بوده و فساد زمین و آسمان به معنای نابسامانی و فروپاشی آن هاست. امکان یا استحاله توافق خدایان بر تدبیر واحد عالم هستی، از دیگر نقاط مورد اختلاف آن دو است که فخر رازی، اولی و علامه طباطبایی، دومی را برگزیده است.

منع رجوع به طاغوت از تصریحات قرآنی است که مبنای آن آیه 60 سوره نساء است. روایات بسیاری در تبیین این آیه از معصومین(ع) نقل شده است. این آیه و روایات مربوط بدان، تحاکم به طاغوت را به شدت نهی کرده و تمام مفسران، این نهی را بر حرمت حمل نموده و آن را از گناهان کبیره برشمرده اند. طاغوت، هم خود گمراه است و هم به دنبال گمراهی خلق است و در مقابل، راه هدایت و صراط مستقیم، راه الله و دنباله آن، راه اهل بیت(ع) است. اهل بیت(ع)، سنگ محک عیار طاغوت و ملاک تشخیص طواغیت هستند و هر قولی در تقابل سخن ایشان، طاغوت است. پس رجوع به طاغوت به صورت مطلق حرام است و نباید آن را به خصوص تحریم قضاوت طاغوت و رجوع به آن محدود کرد؛ چرا که قضاوت از شئون حکومت است و به طریق اولی، اعطای زمامداری و سایر شئون حکومتی طاغوت نیز حرام خواهد بود. بر اساس مقبوله عمر بن حنظله، از آثار تحریم رجوع، عدم نفوذ رای و حکم طاغوت است؛ لذا بر حکم طاغوت نیز هیچ اثری مترتب نیست.

تدقیق در معانی واژگان، نقش مهمی در فهم قرآن کریم دارد. یکی از انواع روابط حاکم بر واژگان، مشترک معنوی است. عدم شناخت دقیق مشترک معنوی منجر به خلط آن با مشترک لفظی شده که این امر منجر به فهم نادرست قرآن شده است. توجه به این مهم در فهم مراد خداوند بسیار مفید و موثر است، درحالی که نادیده گرفتن آن به هنگام پژوهش در واژگان، مفسر را به مجاز، استعاره و مواردی از این قبیل سوق می دهد؛ ازاین رو لغزش های فراوانی در معنا و مصداق مشترک معنوی در کتاب های وجوه و نظائر، ترجمه ها و تفاسیر رخ داده است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی درصدد بیان چیستی اشتراک معنوی، تاثیر آن در فهم قرآن، شیوه ترجمه و لغزش های مترجمان بوده و به نتایج زیر رسیده است: مشترک معنوی، لفظی است که دارای یک معنا با مصادیق متعدد است که در هر جا از قرآن، یکی از مصادیق آن مراد است. ترجمه لغوی لفظ مشترک معنوی به جای تعیین مصداق، ذکر مصداق نادرست، عدم تعیین مصداق و ذکر مصداق به عنوان معنای اصلی، مهم ترین لغزش های ترجمه در ارتباط با این واژگان است.

غزوه بدر کبری از مهم ترین غزوه های تاریخ اسلام است و ریشه یابی علل وقوع این رویداد پس از گذشت حدود یک و نیم هزاره از طلوع فجر اسلام، همچنان یکی از دغدغه های اصلی مورخان و اندیشمندان جهان اسلام است. سیره نویسان متقدم که نخستین شارحان غزوات پیامبرند، طراح اصلی این عملیات را شخص پیامبر اسلام می دانند. از نظر ایشان انگیزه سپاه اسلام از ورود به جنگ بدر، مصادره غنائم قابل توجه کاروان قریش بوده است. این در حالی است که آیات قرآن کریم که به مناسبت های مختلف، حوادث جنگ بدر را نقد و بررسی می کند، این عملیات را واکنش دفاعی سپاه اسلام در برابر رفتار ستیزه جویانه قریش دانسته و انگیزه آن را جهاد فی سبیل الله ، غلبه حق بر باطل و رفع فتنه مشرکان برمی شمارد. این پژوهش در نظر دارد گزارش نخستین سیره نویسان از این رویداد را در برابر آیات مرتبط قرآن کریم قرار داده و بدین طریق خطاهایی را که ایشان در بازخوانی انگیزه جنگ بدر مرتکب شده اند، واکاوی و سپس نقادی کند.

مساله «رجعت» و اعتقاد بدان، به عنوان یکی از ویژگی های مذهب شیعه، همواره از سوی اهل سنت مورد انکار قرارگرفته و به انحاءمختلف، غیرقابل پذیرش جلوه داده شده است. نوشته پیش رو، به صورتی تطبیقی با پرداختن به موضوعی مشابه با موضوع «رجعت» در منابع تفسیری اهل سنت، نشان داده است که اهل سنت، در مواجهه با مسائل مشابه با موضوع «رجعت» در منابع خود، علی رغم تصریح و اذعان به غریب و تعجب آور بودن، آن را قابل پذیرش دانسته و به سادگی توجیه عقلانی نموده اند. مساله مشابه مذکور، عبارت است از وجود روایاتی در موضوع زنده شدن «آمنه» (س) و عبدالله (ع) والدین گرامی پیامبر اکرم (ص) و حتی عبدالمطلب، جد بزرگوار آن حضرت و ایمان آوردنشان به پیامبر اکرم (ص) که در چندین تفسیر سنی مذهب اشاره شده است. ابن کثیر، بسان علمای شیعه، به شیوه ای عقلی و با استناد به دلیل «محال نبودن زنده شدن انسان پس از مرگ» به اثبات آن پرداخته است. این مقاله با مقایسه روش استدلال مفسران اهل سنت با استدلال های رایج شیعه، به طور برجسته تناقض موجود در سخنان اهل سنت در انکار رجعت را نمایان نموده است.

راویانی با اسامی مشترک، همواره در میان اسناد احادیث شیعه و اهل سنت یافتمی شوند ؛ اما اینکه کدام یک از این راویان مشترک، دارای یک هویت هستند به بررسی ، پژوهش و گرد آوری قرائن و شواهد نیازمند است. بحث از وحدت و تعدد عناوین راویان ، از مباحث مورد نیاز دانش سند شناسی است و ثمره آن، در جرح وتعدیل راویان و میزان اعتبار سند، اثر گذار است. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و با بررسی آرای آیت الله خویی در «معجم رجال الحدیث» این موضوع را به جهت یافتن قواعد اشتراک یابی، واکاویده است. ایشان تنها احتمال اتحاد دو عنوان را برای حکم به اتحاد کافی نمی داند و همواره بازتاب اتحاد یا تعدد دو عنوان را در طبقه راویان و نیز گزارش های اصول اولیه رجالی جسته است و در این مسیر، به برخی قرائن تمسک کرده است؛ قراینی همچون دارای کتاب همسان بودن، طریق روایی مشترک، اشتراک در شرح حال. از نظر ایشان اختلاف طبقه موجب تعدد راویان و اشتراک طبقه موجب یکی بودن مصداق آن عناوین است مگر در جایی که راوی آنها قیدی ذکر نموده باشد همچنانکه تعدد عنوان در اصول اولیه رجالی در حکم به تعدد لازم است. آیت الله خویی حکم نهایی را با مطالعه و ارزیابی تک تک این قرائن در کنار یکدیگر صادر کرده است.

مفسران در تبیین معنای مفردات قرآنی، دیدگاه یکسانی ندارند. از سوی دیگر، فقی هان در بیان کیفیت مفاهیم گاه یکدست عمل نمی کنند. در هر کدام از دو گروه، نظر مشهوری وجود دارد که سایر تلقی ها در مقابل آن، در کسوت دیدگاه شاذ و نادر، خودنمایی می کند. در قرآن کریم، واژه «حبط» بیشتر با تعبیر مرکب «حبط اعمال» به کار رفته است که نشان از نابودی اعمال دارد. از سوی دیگر، در فقه نیز تعبیر بطلان به اعمال نسبت داده می شود که این هم حاکی از نابودی آن اعمال (عبادات یا معاملات) است. آیا بطلان فقهی، همان حبط قرآنی است؟ باور به نسبت و رابطه «عموم خصوص من وجه» این دو مفهوم، دارای ادله متعدد و قوی است. اسباب حبط و عوامل بطلان نیز در برخی موارد، همپوشانی دارد.