فصلنامه شیعه شناسی
پیاپی 63 (پاییز 1397)

روحانیان شیعه به طور سنتی، خود را در حد امکان از چالش های سیاسی دور نگاه می داشتند. این روش تا دوران قاجار ادامه داشت؛ ولی از اواخر دوران ناصری، چرخش بزرگی در روش و منش سیاسی آن به وجود آمد. در واقع، انقلاب مشروطه، نخستین حادثه تاریخی بود که در آن، روحانیان شیعه یک جریان سیاسی را رهبری می کردند که در پی تغییر ساختار حکومتی برآمده بود. کاوش در این باره، نشان می دهد که عوامل اصلی این چرخش، دو عنصر مهم نوسازی و نوگرایی بوده اند که به طور عمده از دوران ناصری در ایران اوج گرفتند. فناوری های جدید ارتباطی به شبکه روحانیت از منظرهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی استحکام بیش تری بخشید و نیز اندیشه های جدید، و به ویژه اندیشه های سیاسی نو، امکان در نظر گرفتن گزینه های جایگزین حکومت استبدادی را فراهم آورد که تا آن زمان به صورت انحصاری در قبضه حاکمان متکی بر قدرت شمشیر بود. سیاست مدرن به قلم، قدرتی بیش از شمشیر می بخشید؛ از این رو، روحانیان که در زمره اهل قلم بودند، در مقابل پادشاهان که اهل شمشیر بودند، توان بیش تری یافتند. آنان بدین ترتیب، قدرتی را به دست آوردند که پیش از آن فاقد آن بودند و تقاضای اقامه عدل در جامعه به یکی از تقاضاهای محوری آنان تبدیل شد.

مربیان به منظور آموزش فراگیران خود، به روش های گوناگون تدریس توجه دارند؛ روش هایی که جدا از فرهنگ زمان و سیستم های اجتماعی آن نیست. در این بین، امام صادق از روش های تدریس متنوعی به منظور انتقال معارف و دانش اسلامی برای فراگیران خود استفاده می فرمود. بر این اساس دو پرسش شکل می گیرد: 1. امام صادق از کدام روش های تدریس برای آموزش فراگیران خود بهره می جستند؟ 2. هر یک از روش های مورد استفاده حضرت دارای چه راه برد آموزشی است؟ پاسخ به پرسش اول، با رجوع به منابع تاریخی قابل دست یابی است و می توان روش هایی چون: ارزش یابی، پرسش و پاسخ، مباحثه، سازمان دهی مطالب و... را شناسایی نمود، اما پاسخ به پرسش دوم، از طریق رجوع به داده ها و مستندات تاریخی دور از انتظار است؛ زیرا راه بردهای متفاوت هر یک از این روش ها، مطلبی است که می توان از میان مباحث آموزشی به آن دست یافت و از تلفیق داده های تاریخی و  تحلیل های علوم تربیتی و بر مبنای روش توصیفی تحلیلی، چنین نظر داد که تاکید امام، بر استفاده از روش های فراگیرمحور بوده است.

پیدایی و گسترش تشیع، یکی از مسائل مهم مطالعات شیعی است و برخی پژوهش گران، دیدگاه هایی چالشی در این باره دارند. امیرمعزی هم در این زمینه نظریه ای ویژه دارد و در آثار خود، با روش پدیدارشناسی، بر این باور است که آموزه های مکتب تشیع از یک سو، از فرهنگ و آموزه های باستانی ایران پیش از اسلام سرچشمه می گیرد و به دلیل فرمان روایی اعراب بر امپراتوری اسلامی و فضای قومیت گرایی پنهان مانده است و از دیگر سوی، تشیع دارای اسرار باطنی زیادی است که امامان‰ به شیعیان رازآشنای شان در قالب یک «سنت عرفانی فراعقلانی» منتقل کرده اند. به باور وی، گرچه این اصحاب خاص در منابع فرقه نگاری به «غالیان» شهرت یافته اند، در اصل، اینان یاران حقیقی و مومنان راستین هستند و به علت آشکارسازی این اسرار باطنی و تعالیم خاص، مورد لعن و طرد امامان‰ قرار گرفته اند. امیرمعزی مکتب فکری شیعی را بر دو پایه «ایران گرایی» و «غلوگرایی» استوار می داند. این مقاله، در پی بررسی نظریه وی با رویکرد تاریخی و کلامی است.

فعالیت عبدالله بن حسن مثنی برای دست یابی فرزندانش به قدرت از اوایل قرن دوم هجری آغاز شد. باوجود افزایش این فعالیت ها با آغاز خلافت عباسیان، سفاح روابط مبتنی بر تساهل آخرین خلفای مروانی با حسنیان را ادامه داد. اما با شروع خلافت منصور، این روابط به تیرگی گراییده و قیام و سرکوبی محمد بن عبدالله و برادرش ابراهیم را رقم زد. تاکنون درخصوص روند تغییر سیاست منصور و تاثیر آن در شکل گیری نخستین قیام های حسنیان از منظر نظریه های جامعه شناسی، تحقیق مستقلی صورت  نگرفته است. از این رو، در مقاله ی حاضر که به روش توصیفی تحلیلی است، کوشش شده تا با رویکرد جامعه شناسی سیاسی، استفاده از نظریه گردش نخبگان پارتو و بهره گیری از تقسیم بندی شش گانه گی روشه از نخبگان، به این مساله پاسخ داده شود که کدام عوامل در چرخش سیاست منصور عباسی در مقابل حسنیان و در نهایت قیام فرزندان عبدالله محض در دوره خلافت او موثر بوده است؟ بر اساس فرضیه تایید شده این نوشتار، کوشش حسنیان برای در دست گیری قدرت، مبتنی بر تاکید آن ها بر جایگاه وراثتی شان و نفی قدرت حاکم، به عنوان برگزیدگان ایدئولوژیک بود. عملکرد بی نتیجه منصور در جایگاه اقتدار حاکم، در به کارگیری شبکه وسیع جاسوسی در نهان و تمسک به سیاست تحبیب و تطمیع در عیان؛ توسل او به تهدید، فشار و زور را در مواجهه با حسنیان به دنبال داشت. امری که در نهایت قیام محمد و برادرش ابراهیم را در دوران خلافت او رقم زد.

پدیده زیارت شهرهای مقدس عراق در دوره قاجاریه، به عنوان یکی از نقاط اتصال جامعه ایران و عثمانی تلقی می گشت. اگرچه این پدیده تا پیش از دوره قاجار، با ابعاد فرهنگی اجتماعی و اقتصادی خود هم چنان وجود داشت، در این دوره تحت تاثیر برخی عوامل نظیر افزایش تعداد زوار، رواج مناسبات دیپلماتیک میان دولت ها و نیز تحولات منطقه ای، ابعاد سیاسی نیز به خود گرفت و به مساله ای پیچیده و تاثیرگزار در روابط ایران و عثمانی تبدیل شد. قرار گرفتن عراق شیعه در داخل مرزهای دولت عثمانی و همسایگی این خطه با دولت و جامعه شیعی ایران که سالانه هزاران نفر از اتباع آن برای زیارت اماکن مقدسه عراق راهی آن جا می شدند، پیامدهای سیاسی اجتماعی فروانی را به وجود می آورد و چالش هایی را در مناسبات سیاسی دولتین ایجاد می کرد. موضوع بدرفتاری ماموران محلی عثمانی که چندان هم فرمان بری از باب عالی نداشتند با زوار، از عوامل همیشگی نارضایتی دولت و جامعه ایران از عثمانی ها بود که در این زمینه تلاش های دیپلماتیک متعددی برای رفع این مساله صورت گرفت. موضوع مقاله حاضر، پرداختن به ابعاد مساله زیارت عتبات عالیات و چگونگی تاثیر آن در مناسبات سیاسی دولت های ایران و عثمانی در عصر قاجار با تکیه بر اسناد و گزارش های عثمانی است.

پس از انقراض حکومت بهمنیان در منطقه دکن، پنج حکومت به نام های قطب شاهیان، عادل شاهیان، نظام شاهیان، عماد شاهیان و برید شاهیان، جانشین آن ها شدند که از این میان حکومت قطب شاهیان، نظام شاهیان و عادل شاهیان، شیعه را مذهب رسمی حکومت خود اعلام کردند. سلطان قلی قطب شاه حکومت قطب شاهیان را در سال 918 قمری در گلکنده پایه گذاری کرد. حکام این سلسله، همواره با دربار صفویه شیعه مذهب روابط بسیار خوبی داشتند. حمایت های بی دریغ فرمان روایان قطب شاهی، موجب شد تا ایرانیان زیادی به دکن مهاجرت نمایند. با ورود میرمحمد به گلکنده در سال 989 قمری، دوره گسترش و شکوفایی فرهنگ ایرانی شیعی در این منطقه آغاز گردید. علامه به واسطه تقوا و هوش سیاسی خود، توانست به منصب پیشوایی نایل شود که بالاترین مقام در دربار قطب شاهی بعد از شاه بود. بناهایی که وی به سبک ایرانی در حیدرآباد و اطراف آن ساخت، موجبات گرایش مردم منطقه به فرهنگ ایرانی شیعی را فراهم نمود. مراسم مذهبی شیعه به ویژه آیین عاشورا تحت تاثیر میرمومن، با شور و حال خاصی برگزار می شد و هنوز هم نشانه های این اثرگذاری در میان مردم هند دیده می شود. این پژوهش، با بررسی کتابخانه ای و بر اساس روش توصیفی تحلیلی، به نقش میرمومن استرآبادی در ترویج و گسترش فرهنگ ایرانی شیعی در دکن می پردازد.

حکومت صفویه (907 1135ق)، ویژگی هایی دارد که آن را نسبت به ادوار پیشین تاریخ ایران متمایز می سازد. از جمله وجوه تمایزش، بعد مذهبی است. اجرای آیین عزاداری عاشورا در دولت صفویان، از دغدغه های دیرینه و از عناصر اساسی هویت بخش و تمدن ساز در فرهنگ شیعه است؛ چندان که صفویان، ساخت اجتماعی ایران را با تاکید بر هویت مذهبی و ملی جدیدی تعریف کردند. این پژوهش، درصدد است با روش توصیفی تحلیلی، ضمن توجه به ضرورت کاربرد رویکردهای جامعه شناختی در تحلیل پدیده های تاریخی، نقش آیین عزاداری عاشورا در فرایند تمدنی دولت شیعی صفویه را در چشم انداز حیات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه به عنوان زیربنایی برای دوره های بعد (قاجار و...) بررسی و تحلیل نماید. مبتنی بر این رویکرد، پرسش اصلی پژوهش پیش رو این است که آیین عزاداری عاشورا در عصر صفویه از چه ویژگی هایی برخوردار بوده و آیا توانسته خود را به عنوان یک کانون پیشرو و تمدن زا معرفی کند؟ نتیجه بررسی ها، نشان می دهد دولت صفویه با بهره مندی از عناصری چون: رسمی کردن مذهب تشیع، استقلال و آزادی سیاسی حکومت، نفوذ اجتماعی روحانیان و گسترش آیین و شعایر شیعی و رسوخ آیین های مذهبی در فرهنگ عمومی، به تدریج از کارکرد آیین عزاداری عاشورا در تمدن سازی، ایجاد انسجام و یک پارچگی در ایران آن زمان استفاده کرد.