نشریه پژوهش های ادیانی
پیاپی 13 (بهار و تابستان 1398)

دسته ای از قرآن پژوهان غربی که معتقدند قرآن قائل به تحریف تورات و انجیل است، در توجیه منشا این تحریف باوری به وجود فرقه ای یهودی مسیحی موسوم به ابیونیان در دوران پیشااسلامی استناد می کنند که به زعم آنان معتقد به تحریف تورات و/یا انجیل بوده اند. این مقاله با کنارگذاشتن صغرای استدلال، یعنی اعتقاد قرآن به تحریف تورات و انجیل، به کبرا و نتیجه آن می پردازد و با بررسی کهن ترین منابع تاریخی درباره ابیونیان مشخص می کند که تحریف باوری ابیونیان موضوعی اثبات نشده است؛ اما حتی اگر بر اساس منابع غیرمعتبر، ابیونیان را تحریف باور بدانیم، انگیزه های آنها در این اعتقاد چنان در تضاد با دستگاه اعتقادی قرآن است که به هیچ وجه نمی توان قرآن را در چنین اعتقادی میراث بر آنان دانست.

یکی از موانع بر سر راه زنان مومنی که در پی برابری و آزادی بیشترند، واژه ها و گزاره هایی از متون مقدس است که از آنها معانی مخالف با برابری مرد و زن برمی آید. این مقاله نشان می دهد فمینیست ها در مواجهه با چنین گزاره هایی از کتاب های مقدس به رهیافت های تاریخی ادبی روی آورده اند. مسئله این مقاله این است که: چرا فمینیست ها به سوی این رهیافت ها رفتند و آیا بهره بردن از این گونه رهیافت ها در عرضه تفسیری قانع کننده از گزاره های پرسش برانگیز موفقیت آمیز بوده است؟ از اواخر قرن بیستم، رهیافت های تاریخی ادبی به انتقادات فمینیست ها بر کتاب مقدس راه یافت و آنها کوشیدند نشان دهند که باورهای مردسالارانه دنیای قدیم چقدر بر گزاره های کتاب مقدس اثرگذار بوده است. فمینیست های مسلمان مسائل متفاوتی با مسیحیان دارند، زیرا گزاره های قرآن درباره آفرینش زن و مرد نه تنها نیازمند نقد نیست، بلکه آیات قرآن در این موضوع از پشتوانه های دینی فمینیست ها است. آنچه برای این گروه از مسلمانان مسئله برانگیز است، آیاتی است که بار حقوقی دارد. به نظر می رسد آنها در عین حفظ ایمان، با بهره بردن از روش های نو، موفقیت هایی در دفاع از برابری طلبی و تطبیق آن بر آیات قرآن به دست آورده اند.

بحث «استصحاب احکام شرایع گذشته» یکی از فروعات بحث استصحاب و یکی از مباحث اصول عملی است که بیشتر در مباحث انتهایی آن و در قالب یکی از شبهات استصحاب مطرح شده است. پرسش اساسی این است که: اگر حکمی در شریعت گذشته (مثل شریعت حضرت موسی (ع) یا عیسی «ع») وضع شده و یقین به نسخ آن در شریعت بعدی (مثل شریعت اسلام) نداشتیم، آیا امکان استصحاب آن حکم در شریعت بعدی وجود دارد یا خیر؟ ثمره این بحث از این لحاظ در فقه و اصول کم رنگ می شود که هرچند قائل به استصحاب احکام شرایع سابق نباشیم، می دانیم که برخی از این احکام در شریعت اسلام موجودند و علی رغم این ثمره اندک، آثار این بحث در تاریخ و کلام دیده می شود. بر این مبنا، در این مقاله ادله موافقان و مخالفان، و همچنین محققان از اصولیان در این خصوص بررسی شده است.

کتاب مکاشفه، رویا یا مکاشفه ای طولانی است که طبق دیدگاه سنتی، یوحنای رسول در هنگام تبعید در جزیره پتموس در دریای اژه دریافت کرد. مکاشفه یوحنا تنها نوشته پیش گویانه و نیز مکاشفه ای از مجموعه نوشته های رسمی عهد جدید است. درک مکاشفه یوحنا بسیار دشوار است، چراکه زبان آن بسیار استعاری است. در تلاش برای نشان دادن اسرار مکاشفه یوحنا، چهار رویکرد سنتی مطرح شده است: گذشته انگاری، آینده انگاری، تاریخ انگاری و معنویت انگاری. بنا بر رویکرد گذشته انگاری، هر پیش گویی کتاب مقدس واقعا تاریخ است؛ دیدگاه گذشته انگارانه پیش گویی های مکاشفه یوحنا را بیان رخدادهایی می داند که اندکی پس از نگارش مکاشفه، در کلیسای اولیه به وقوع پیوستند؛ همچنین، این مکاشفه خطاب به مسیحیانی نوشته شد که در قرن اول در امپراتوری روم زیر ستم بودند و امیدی به اوضاع سیاسی آینده نداشتند؛ به علاوه، پیام این نوشته آن بود که خدا خود وضعیت مزبور را تغییر خواهد داد و مومنان را از دست اشرار رهایی خواهد بخشید. افزون بر این، گذشته انگاری تعلیم می دهد که عهد خدا با اسرائیل در سال 70 م. پایان یافت و کلیسای مسیحی جایگزین اسرائیل قدیم شد. مقاله حاضر، پس از اشاره به محتوای مکاشفه یوحنا و رویکردهای تفسیر سنتی به آن، مولفه های گوناگون رویکرد گذشته انگاری را می کاود، و در نهایت قوت ها و ضعف های رویکرد مزبور را بررسی می کند.

جنبش پنطیکاستی که در اوایل قرن بیستم و با تاکید بر روح القدس شکل گرفته است، بر مبنای آیات کتاب مقدس و تعالیم رهبران و متفکران خود، به حضور پویای روح القدس در این کلیسا معتقد است و از این نکته در تبشیر آیین خود استفاده می کند. این تحقیق با بررسی اسناد کتاب مقدسی و منابع پنطیکاستی نشان می دهد آنچه پنطیکاستی ها به عنوان اصلی ترین نکته در تبشیر خود، به آن استدلال می کنند، با آیاتی از کتاب مقدس منافات دارد. تجربه محوربودن پنطیکاستی ها، اساس غیرکتاب مقدسی آموزه روح القدس و از بین بردن شخصیت حقیقی روح القدس از جمله نتایج این تحقیق است.

در جهان مسیحیت اموری همچون کتاب مقدس، کلیسا، شورای اسقفان و پاپ از جمله موضوعاتی هستند که کم و بیش درباره آنها ادعای خطاناپذیری مطرح شده است. آنچه در این میان از همه بحث برانگیزتر است و ابهامات و اختلافات بسیار به همراه داشته و دارد، خطاناپذیری پاپ است. در این مقاله، ضمن اشاره به مفهوم و متعلق خطاناپذیری، چگونگی حجیت یافتن این آموزه در طول تاریخ بررسی و نقد شده است. اگرچه اشاراتی در نامه های پاپ ها در قرون پنجم و ششم به این آموزه در اسناد کلیسایی یافت می شود، اما این آموزه به صورت الاهیاتی در قرون وسطا، یعنی اواخر قرن سیزدهم، آغاز شد و الاهی دانان مسیحی به تبیین و تحدید قلمرو این آموزه پرداختند. برخی از این الاهی دانان میان پاپ حقیقی و غیرحقیقی تفاوت قائل شدند و پاپ را در صورتی خطاناپذیر دانستند که حقیقی باشد. برخی دیگر اگرچه خطاناپذیری پاپ را پذیرفتند، اما خیانت و خطای او را حتی در صورتی که در جایگاه رسمی اش قرار گیرد، محتمل و ممکن دانستند و شواهدی از تاریخ مطرح کردند. برخی دیگر میان زندگی شخصی و جایگاه کلیسایی پاپ تفاوت قائل شدند و خطاناپذیری را لطفی بازدارنده از ناحیه خداوند دانستند. این سیر تاریخی بیانگر این نکته است که این آموزه تا قرن نوزدهم و تصویب در شورای اول واتیکان جزء سنت قطعی کلیسای کاتولیک محسوب نمی شده است. حتی پس از تصویب آن نیز در خود کلیسای کاتولیک مخالفانی داشته است که حجیت این آموزه را نقد کرده اند.

مقاله حاضر به بیان عبارتی در متن پهلوی دینکرد چهارم می پردازد که به آن در دیگر متون پهلوی اشاره نشده است. مولف در این کتاب پهلوی، پس از مطرح کردن عقاید اصلی خویش درباره آفرینش در ادیان اسلام و زردشتی، عبارتی پهلوی را با عبارتی از نص صریح قرآن که همانا «کن فیکون» باشد، مقایسه کرده است. نگارنده بر آن است که با توجه به متاخربودن این متون و تماس جامعه زردشتی با مسلمانان و کتاب آسمانی قرآن بسیار بعید می نماید که بازتاب اندیشه های قرآنی به متون بازمانده از این دوران راه نیافته باشد. در این مقاله پس از ذکر برخی مباحث مقدماتی، آفرینش در ادیان ابراهیمی و آیین زردشت را بررسی می کنیم و سپس جایگاه اراده خداوند در آفرینش را می کاویم.

درک جوامع کهن از درمان، درد، بیماری و مرگ با جوامع جدید تفاوت بنیادین دارد. ذهن درمان گران باستانی اغلب برای بیماری، درد و مرگ، منشای فوق طبیعی قائل می شد و برای درمان بیماری ها به طلسم، جادو، اوراد و ماوراءالطبیعه معطوف بود. پزشکی باستان نیز در درجه نخست برای بیماری اصالت ماورایی قائل بودند و بخش مهمی از فرآیند درمان، اعتقادی بود. در ذهنیت یونانی، بیماری می تواند به مثابه انتقام یا در نتیجه رنجاندن خدایان یا نقض تابویی مقدس به وقوع بپیوندد. اهمیت دینی و اسطوره های معطوف به بیماری، مرگ و درمان در ایران باستان نیز نشان از موقعیت هستی شناسانه آنها دارد. طبق باورهای ایرانیان باستان، اهریمن عالم را با شر و بیماری به تباهی کشانده است. آفریده های اهریمنی در بدن آدمیان ماوا گرفته و خود را به صورت بیماری نشان می دهند؛ پزشکی از منظر اینان منشای اهورایی داشت و اوراد و دعاهایی (منثره) مخصوص برای طلب شفا و درمان به کار می بردند. این مقاله از این منظر به بیماری و شفا در میان ایرانیان و یونانیان می پردازد.

گزارش گمان شکن</em> از آثار الاهیاتی زردشتی است که مولف آن، مردان فرخ، پسر اورمزد داد، ضمن بیان اصول دین زردشتی شبهاتی را درباره باورهای اسلامی، یهودی، مسیحی و مانوی مطرح می کند. مهم ترین مسئله، از نظرگاه مردان فرخ، مسئله یکی پنداشتن منشا خیر و شر است که پیوند نزدیکی با مبحث توحید دارد. از این رو مولف فقراتی را از منابع ادیان ابراهیمی در این باره نقل و نقد می کند. در واقع، نویسنده گزارش</em> می کوشد اثبات کند که خیر و شر نمی توانند از یک منشا صادر شده باشند. لذا خداوند پیش از خلقت عالم، حریفی معارض داشته که مسئول شرور عالم است. مردان فرخ دو برهان کلی برای اثبات وجود این حریف اقامه می کند: نخست اینکه، اگر برای ایزد حریفی نبود، اساسا آفرینش عملی لغو می شد؛ و دوم اینکه، از وجود نیکی و بدی در جهان می توان به وجود دو گوهر پی برد، چراکه نمی توان دو اثر متعارض را به جوهری واحد نسبت داد. پس به باور او، علت آفرینش یورش این حریف به جهان روشنی بوده است و فقط با این فرضیه می توان خلقت را توجیه کرد و آن را فعلی حکیمانه دانست. در غیر این صورت باید به سه پرسش پاسخ داد: نخست، نسبت شرور با حکمت الاهی چیست؟ که در ذیل آن مبحث نبوت نیز جای می گیرد. دوم، نسبت شرور با عدل الاهی چیست؟ سوم، چگونه می توان اوصاف متعارض به یک ایزد نسبت داد؟

دشتان (حیض) به عنوان نوعی وضعیت جسمی و روحی مختص زنان همواره با باورها و قوانین اجتماعی و دینی خاص مواجه بوده است. یکی از نیازهای پژوهشی میان رشته ای در حوزه مطالعات زنان و ادیان، بررسی و مقایسه دیدگاه ها و مقررات مربوط به دشتان در ادیان و مذاهب است. مثلا در دین زردشتی و اسلام (شیعه امامیه) احکام و موازین متعدد و الزام آوری درباره دشتان برای زنان وضع شده است. پرسش اینجا است که: این قوانین بر اساس چه نگاهی به زنان پدید آمده است؟ چه بایدها و نبایدهایی را بر زنان تحمیل می کند؟ و نکات مشترک و متفاوت آنها کدام است؟ می توان گفت مقررات دشوار مربوط به پرهیزهای زنان در ایام حیض و آداب مفصل تطهیر پس از ایام حیض در دین زردشتی در قیاس با احکام حیض و حائض در فقه امامیه بسیار فربه و پرشاخ و برگ است، هرچند امروزه به دلیل تغییر شرایط و اقتضائات دنیای مدرن به قوت و شدت گذشته بدان ها عمل نمی شود. در این جستار، در پی آنیم که با روش توصیفی تحلیلی و از طریق بررسی احکام و قواعد فقهی مرتبط با دشتان (حیض) در دین زردشتی و فقه امامیه که در منابع فقهی زردشتی (به زبان فارسی) و مآخذ فقهی شیعه امامیه ذکر شده اند، چگونگی و چرایی آنها را تحلیل و تبیین کنیم و از طریق مقایسه آنها با یکدیگر، مشترکات و مفترقاتشان درباره حیض را برشمریم.

این مقاله مفهوم «خرد» را می کاود و آن را در دو دین یهودی و زردشتی با تکیه بر عهد عتیق </em>و گاهان </em>بررسی می کند. در عهد عتیق</em> در سه کتاب سفر تکوین مخلوقات</em>، داستانایوبو نیز امثالسلیمان به موضوع خرد برمی خوریم، اما در گاهان شواهد بیشتری درباره خرد وجود دارد تا نگرش زردشتیان در این موضوع را برای ما روشن کند. با در کنار هم قراردادن این شواهد متنی در باب مفهومی واحد (خرد) می توان جایگاه این انگاره را در دین یهودی و زردشتی تبیین و با هم مقایسه کرد. همانند دین زردشتی، در یهودیت نیز به حکمت عملی توصیه شده است، اما این دو دین در آفرینش خرد با هم هم رای نیستند؛ برای شخص زردشتی از ابتدای آفرینش مقدر شده است که خردمند باشد اما در دین یهود آدمی در نتیجه ارتکاب گناه صاحب خرد می شود.

از جمله مهم ترین اتفاقاتی که تاثیر بسزایی در تحولات الاهیاتی قرن بیستم داشت، فاجعه بزرگ هولوکاست بود؛ تا جایی که الاهیات و حتی جهان را به قبل و بعد از هولوکاست تقسیم بندی می کنند. چنین رخداد مهمی تصور از خدای سنتی را به پرسش کشید و الاهی دانان یهودی و مسیحی را بر آن داشت تا در تبیین و توجیه این رویداد و نقش خدا در جهان، مفاهیم و تلقی های تازه ای از خدا مطرح کنند. در این مقاله کوشیده ایم با رویکردی پدیدارشناسانه، پاسخ های برخی از مهم ترین الاهی دانان یهودی به پیامدهای الاهیاتی هولوکاست و تصور از خدا در الاهیات پساآشویتس یهودی را، در قالب پاسخ های سنتی و مدرن، بررسی و نقد کنیم.