پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی
پیاپی 8 (تابستان 1397)

دیوان غزلیات و قصاید عطار یکی از متداول ترین دیوان های شعر پارسی است که از همان قرن هفتم، همواره مورد علاقه و شوق دوستداران شعر عرفانی فارسی بوده است. این دیوان چاپ های متعددی دارد که دو چاپ مشهور آن به دست دو تن از محققان بنام عصر ما، استاد سعید نفیسی و دکتر تقی تفضلی خراسانی، انجام گرفته است.چندی پیش انتشارات آستان قدس رضوی (به نشر) چاپ دوم این دیوان را به مقدمه و تصحیح دکتر اشرف زاده در 1000 نسخه منتشر کرد که بنا به گفته مصحح، با مقابله تمامی نسخه های چاپی و نسخه بدل هایی که اغلب در ذیل صفحات چاپ تفضلی با توجه به معرفی نسخه هایی که در اختیار ایشان بوده آمده، ویراسته و تصحیح گونه ای شده است. در این پژوهش سعی برآن است که وضعیت اثر بررسی شود که چه خطا هایی در ضبط یا خوانش اثر وارد شده است. این پژوهش با جست و جو در دیوان عطار به تصحیح رضا اشرف زاده و به روش تحلیلی انتقادی انجام شده است. نتایج نشان داد که  با وجود خطا های متعدد، هیچ گونه تصحیحی صورت نگرفته و کار جدیدی انجام نپذیرفته و حتی نگارنده نسخه های خطی ای را که در اختیار تفضلی بوده، هم بررسی نکرده است.

تصحیح آثار فاخر ادبی و شناختن و شناساندن متون و صاحبان آثار به جامعه و به ویژه پژوهشگران، منتقدان و علاقه مندان به میراث ماندگار زبان و ادبیات فارسی، کاری ارزشمند و بسیار برجسته است. هدف از این پژوهش، آشنایی با میرزا نظام الدین دستغیب شیرازی، از شاعران سده یازدهم هجری و معرفی نسخه های خطی دیوان او، همچنین بررسی و تحلیل عناصر و مولفه های سبک ادبی وی، یعنی زبان، قالب، ساختار، مضمون و موضوعات مانند آن است. این پژوهش به شیوه اسنادی، کتابخانه ای و توصیفی انجام پذیرفته است و در پایان به این نتیجه می رسد که با توجه به نسخه های موجود دیوان و اقوال پراکنده و اشارات تذکره ها و تاریخ ادبیات، نظام شیرازی از شاعران سبک اصفهانی یا هندی، معاصر شاه عباس اول، آشنا به علوم زمان و چیره دست در خوش نویسی و موسیقی است که در مدت کوتاه عمر خود، حدود سه هزار بیت در قالب های قصیده، غزل، قطعه، رباعی، ترکیب بند و مثنوی (ساقی نامه) با مضامینی چون نعت پیامبر اکرم(ص)، منقبت امامان شیعه(ع)، عشق، مدح، شکوائیه و انتقاد از ابنای دهر و موضوعاتی مانند آن سروده است.

از مهم ترین حوزه های زبان شناسی، «معنی شناسی» است که از جمله موضوعات مهم آن، مسئله حوزه معنایی و واژگانی است. در میان اندیشمندان بزرگ این حوزه، رابین لیکاف، به تفصیل درباره ماهیت حوزه معنایی و واژگانی و چگونگی استفاده از آن برای خلق یا تحلیل آثار ادبی و غیرادبی هم صحبت کرده است. نظریه معنی شناسی لیکاف، از ظرفیتی برخوردار است که می توان از آن، در تصحیح متون نیز کمک گرفت؛ از همین رو، در این مقاله، پس از تبیین نظریه لیکاف، با استفاده از نظریه وی، به بررسی دو متن مهم عرفانی در ادبیات فارسی یعنی کشف المحجوب هجویری و فیه مافیه پرداخته شده و کیفیت کار مصححان این دو اثر، ارائه شده است. نظریه لیکاف در اصل بر محور دو مبحث مهم یعنی «کلان مفاهیم و مفاهیم کوچک تر مرتبط با آن ها و کلان موضوعات و موضوعات کوچک تر وابسته به آن ها استوار است. بر مبنای یافته های این مقاله می توان گفت که ایراد اصلی مصحح محترم کشف المحجوب، با نظریه حوزه معنایی واژگانی قابل توضیح است. در تصحیح ایشان، نمونه های متعددی وجود دارد که نشان از عدم توجه ایشان، به ارتباط میان کلان مفاهیم و نیمه مفاهیم آن ها و کلان موضوعات و موضوعات وابسته یک قسمت از متن کتاب است و حتی بارها نیز به «تضاد قصد» دچار شده و برای معنا بخشیدن به محور همنشینی کلمات، ناچار شده کلماتی خارج از کلمات موجود در نسخ خطی متن، به متن اصلی بیفزاید.

مطالعه و بررسی دقیق نسخه های خطی جنبه های مختلف اجتماعی سیاسی و گرایش های فکری عقیدتی و فراز و فرد و تحولات فرهنگی ادبی هریک از دوره های تاریخی را نمایان خواهد ساخت. با توجه به همجواری و میراث مشترک فرهنگی بین ایران و سرزمین هایی چون افغانستان، زبان فارسی در این مناطق گسترش فراوانی یافته و آثار بسیاری به زبان فارسی در این مناطق تهیه شده است. افغانستان از دیرباز یکی از کانون های نسخه پردازی و کتابت نسخه های خطی به زبان های فارسی و عربی بوده است و یکی از شاعرانی که نسخ خطی آثارش نماینده اهمیت و نقش موثر او در ترویج زبان و ادب فارسی در ایران و افغانستان است، سعدالدین احمد انصاری است. وی در قرن دوازدهم هجری می زیسته و نسخه های خطی فراوانی از ایشان در اطراف و اکناف جهان وجود دارد که با شناساندن آن ها می توان آگاهی بیشتری درباره شخصیت و سبک و سیاق این شاعر به دست آورد. تحقیق حاضر که با هدف بررسی نسخ خطی آثار شیخ سعدالدین احمد انصاری انجام یافته، از نظر زمانی یک پروهش تاریخی و از نظر روش پژوهش، توصیفی و تحلیلی است و روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش کتابخانه ای و میدانی است. تحقیق حاضر به شیوه تحلیل کیفی اطلاعات انجام شده است. پژوهش حاضر ضمن معرفی و بررسی نسخه های خطی آثار سعدالدین انصاری، تفکر عرفانی و مختصات و ساختار نسخ خطی آثار انصاری، چهره واقعی ایشان را آشکار می سازد.

داستان های متون ادبیات فارسی در صورت اصلی برای بسیاری از مخاطبان امروزی با جزئیات قابل درک نیستند. ازاین روی باید به زبانی ساده تر بازنویسی شوند. بازنویسی با در نظر داشتن سطح مخاطب، او را به خواندن داستان جلب می کند. در بازنوشت داستان های کهن در حد امکان باید جزئیات سبک و زیبایی اثر اصلی حفظ شود. در همین راستا برای بازنویسی و بازگردان داستان های شاهنامه به نثر، علاوه بر توجه به سطح مخاطب، شناخت سبک و شیوه بیان فردوسی ضروری است. لازم است در بازنویسی متون کهن بخش ها و ساختار اصلی داستان ها حفظ شود. نظر به پیوند سرنویس های شاهنامه با ساختار داستان، پیشنهاد ما در این مقاله بهره گرفتن از نسخه هایاین اثر با محوریت سرنویس های آن هاست. در این مقاله به عنوان مصداقی قابل توجه، به نسخه فلورانس پرداخته و ضمن نقد برخی مشکلات در بازنویسی شاهنامه، راهکارهایی برای بازنویسی دقیق تر ارائه شده است.

منظومه ناهید و اختر سروده «اچهی صاحب» از آثار غنایی قرن دوازدهم در شبه قاره است. در این پژوهش با استفاده از نسخه ای کامل از این مثنوی که در کتابخانه آستان قدس رضوی به دست آمده، با رویکرد توصیفی تحلیلی، ضمن معرفی نسخه و پدیدآورنده آن، به تحلیل ویژگی های ساختاری منظومه نیز پرداخته شده است. بررسی این منظومه نشان می دهد که «تشبیه» مهم ترین نقش را در ساختار ادبی و هنری این اثر بر عهده دارد. موسیقی ملایم شعر و تناسب های هجایی بحر هزج، وفور تکرار و توازن واژگانی، همچنین استفاده از لحن عاطفی و غم انگیز در کلام شعر، مهم ترین نمودهای زبان غنایی این منظومه به شمار می روند. شاعر جهت گیری پیام را به سمت درونیات عاطفی خویش قرار داده و گزارش داستان را به تاخیر انداخته است؛ این عامل سبب شده که روایت داستان تحت تاثیر زبان غنایی قرار گیرد و جنبه های عاطفی و احساسی بر جنبه روایی آن غلبه یابد.

مطالعه و بررسی دقیق نسخه های خطی جنبه های مختلف اجتماعی سیاسی و گرایش های فکری عقیدتی و فراز و فرد و تحولات فرهنگی ادبی هریک از دوره های تاریخی را نمایان خواهد ساخت. با توجه به همجواری و میراث مشترک فرهنگی بین ایران و سرزمین هایی چون افغانستان، زبان فارسی در این مناطق گسترش فراوانی یافته و آثار بسیاری به زبان فارسی در این مناطق تهیه شده است. افغانستان از دیرباز یکی از کانون های نسخه پردازی و کتابت نسخه های خطی به زبان های فارسی و عربی بوده است و یکی از شاعرانی که نسخ خطی آثارش نماینده اهمیت و نقش موثر او در ترویج زبان و ادب فارسی در ایران و افغانستان است، سعدالدین احمد انصاری است. وی در قرن دوازدهم هجری می زیسته و نسخه های خطی فراوانی از ایشان در اطراف و اکناف جهان وجود دارد که با شناساندن آن ها می توان آگاهی بیشتری درباره شخصیت و سبک و سیاق این شاعر به دست آورد. تحقیق حاضر که با هدف بررسی نسخ خطی آثار شیخ سعدالدین احمد انصاری انجام یافته، از نظر زمانی یک پروهش تاریخی و از نظر روش پژوهش، توصیفی و تحلیلی است و روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش کتابخانه ای و میدانی است. تحقیق حاضر به شیوه تحلیل کیفی اطلاعات انجام شده است. پژوهش حاضر ضمن معرفی و بررسی نسخه های خطی آثار سعدالدین انصاری، تفکر عرفانی و مختصات و ساختار نسخ خطی آثار انصاری، چهره واقعی ایشان را آشکار می سازد.