پژوهشنامه حج و زیارت
سال چهارم شماره 1 (پیاپی 7، بهار و تابستان 1398)

فقهای امامیه معتقدند مکلفی که قادر به تحصیل راحله نیست حتی در فرض عدم حاجت به راحله عنوان مستطیع بر وی صدق نمی کند. علامه حلی و فیض کاشانی، خلاف دیدگاه مذکور را دارند. محقق سبزوارای، مسئله را خالی از اشکال نمی داند و معتقد است ظاهر اخبار، بر خلاف دیدگاه فقهاست. در این مقاله، که به روش توصیفی تحلیلی به نگارش درآمده، ضمن بازپژوهی و تقویت نقدهای قائلان به دیدگاه خلاف مشهور، اثبات شده است که استطاعت را خواه به معنای عرفی و یا به معنای خاص شرعی، موضوع ادله وجوب حج بدانیم، مکلفی که قادر به تحصیل راحله نیست اما بدون مشقت می تواند خود را به مراسم حج برساند، استطاعت او متوقف بر تحصیل راحله نیست. نهایتا به حکم الغای خصوصیت و لزوم توجه به وحدت سیاق، گفته شده تحصیل زاد نیز که در سیاق تحصیل راحله قرار گرفته است، موضوعیت نخواهد داشت.

حج،فریضه ای عبادی وسیاسی است که متعلق امر شارع قرارگرفته وویژگی شاخص آن گردهمایی مسلمانان از اقصی نقاط جهان در یک مکان می باشد لکن احکام حکومتی به عنوان اسناد بالادستی بر آن نفوذ وتاثیر دارند زیرا ولی فقیه حسب شرایط جامعه انسانی از سوی شارع ماذون در صدور حکم مبتنی بر مصالح همگانی می باشد و حج یکی از موضوعات مجرای حکم حکومتی است.این پژوهش با روش توصیفی وتحلیلی به دنبال پاسخگویی به این سوال است: نقش احکام حکومتی در ارتقای ثمرات سیاسی و اجتماعی حج چیست؟دستاوردهای تحقیق نشان می دهد؛ ثبوت هلال ذی الحجه که نشان موعد برگزاری حج و به جای آوردن اعمال آن است با تعیین و اعلام حاکم مخالف حتی در صورت علم به مخالفت با واقع صورت می گیرد اما حکم حاکم اسلامی بر لزوم متابعت زائران در برگزاری حج با دیگر مسلمانان ثمراتی را در سطح کلان سیاسی عاید بلاد اسلامی مینماید و از سویی گستره نفوذ احکام حکومتی در موضوع حج تنها محدود به تعلیق یا تعطیل آن نمی شود زیرا صدورحکم ولایی بر معلق گذاشتن و منحل کردن حج، مشمول تمامی زائران بیت الله می گردد.گرچه مقصود حاکم از انشاء حکم حکومتی تامین و تسهیل مصالح جمعی می باشد لکن ایشان مجاز است باتوجه به وسعت حکومت و تعدد موضوعات که گاهی احکام آنها متعارض منافع همگانی قرار می گیرند، به اقتضای شرایط اجتماعی از تشرف به حج حامل مواد مخدر یا قاچاقچی کالا و یا بدهکار مالیاتی ممانعت به عمل آورده و با بازگشت منافع اجتماعی به مردم تحت حاکمیت اسلامی،مصالح عامه محقق شود لذا نفوذ احکام حکومتی در فریضه حج و ثمراتی که در سطوح مختلف و موضوعات مرتبط با مصالح عمومی تبیین گردد، در تقویت اتحاد و یکپارچگی جامعه اسلامی و بهره مندی از ظرفیت حکم حکومتی در موضوع حج ضروری و موثر است.

یکی از واجبات حج تمتع در روز دهم ذی الحجه در سرزمین منا، حلق یا تقصیر است. تقصیر بر همه زنان متعین است، اما در مورد وظیفه مردانی که قبلا حجه الاسلام به جا نیاورده اند (صروره)، بین فقها اختلاف وجود دارد، که از اختلاف بدوی روایات نشات گرفته است. برخی از فقها معتقدند حلق بر صروره متعین است و برخی دیگر، صروره را نیز همچون سایر حجاج، مخیر بین حلق و تقصیر دانسته و حلق را تنها با فضیلت تر از تقصیر می دانند. پس از بررسی سندی و دلالی ادله طرفین، مشخص می شود که برخی از ادله نظریه اول از حیث سند و دلالت تام است، در نتیجه حلق بر صروره متعین است؛ زیرا روایات نظریه دوم، بر فرض صحت سند و دلالت، تنها اطلاقاتی هستند که توسط روایات نظریه اول، تقیید می خورند.

در این پژوهش پس از ارائه سیری برای تحولات قربانی در حج در چهار دوره(دوره اول قربانی در منا و مصرف بهینه آن،دوره دوم ازدیاد تعداد حجاج و دفن و آتش زدن قربانی ، دوره سوم و قربانی درقربانگاه در وادی محسر ؛دوره چهارم قربانگاه نوین با طرح جدید قربانی) به فتاوای فقهای شیعه درهرمرحله با بیان مستند شرعی آن اشاره می شود وضمن بیان ادله در منا بودن قربانی، به حکم آن در شرایطی چون اتلاف قربانی در منا یا در خارج منا بودن کشتارگاه جدید و اقوال و استدلال های مربوط به آن پرداخته شده و در پایان قول به کفایت ذبح در حرم اختیارا پذیرفته شدهاست و براساس آن قربانی درکشتارگاه جدید که در معیصم وخارج منا و داخل حرم قرار دارد براساس ادله شرعی و به حکم اولی معتبر دانسته شده است. روش به کار گرفته شده برای پژوهش در این تحقیق روش تاریخی و فقهی است و ارائه جدید مراحل قربانی و بررسی وضع فعلی آن از نگاه فقه و تاریخ از نوآوری های این مقاله است.

تبیین و تحلیلی از میزان توجه دولتمردان تیموری به حج و حرمین شریفینچکیدهمکه مکرمه و مدینه منوره (حرمین شریفین) به عنوان کانونهای معنوی مسلمانان و مشروعیت زا، همیشه مورد توجه خاص دستگاه خلافت و حکومتهای دست نشانده آن و بعدها دولت های مقتدر دیگر بود. این دولتها تلاش مضاعفی را برای اعمال نفوذ در حرمین و سیادت بر آن، با به کارگیری ابزارهای مختلف مانند کمک های مالی به امیران حرمین و انجام اقدامات رفاهی برای حجاج و زائران مرقد نبوی داشتند. تیموریان نیز به رغم ناپایداری حکومتشان و همچنین دل مشغولی های دیگر، نسبت به حج و حرمین شریفین، بی تفاوت نبودند. تیمور و شاهرخ از میان امیران تیموری اهتمام بیشتری به این کانون های دینی داشتند. البته سیادت دولت ممالیک بر حرمین شریفین که نفوذ دیگر دولتها در حرمین را برنمی تافت، از عوامل موثر و مانعی بر مناسبات تیموریان با شهرهای مقدس یاد شده بود. این نوشتار درصدد پاسخگویی به این سوال است که: تیموریان نسبت به حج و حرمین شریفین به چه میزانی توجه داشتند؟ فرضیه مقاله آن است که تیموریان در مقایسه با دیگر دولتهای قدرتمند در ایران توجه چندانی به حرمین نداشته اند. برآیند تحقیق حاکی از آن است که از میان امرای تیموری، موسس این سلسله یعنی تیمور و نیز شاهرخ نسبت به امنیت مسیر حج و ارسال برخی کمک ها و اوقاف و صدقات و برخی دیگر از اقدامات مانند ارسال جامه به کعبه دغدغه داشتند و دیگر امرای تیموری با توجه به وجود دولت های حائل و نیز رقابت و اختلافات داخلی و نیز مواجه بودن با حملات خارجی، فرصت پرداختن به حج و حرمین را نیافتند.

قرن 21، قرن سحر و جادوی گردشگری است، گردشگری سلاحی قوی تر از نام، شهرت و پاداش است. یکی از مهم ترین انگیزه های گردشگری در جهان، انگیزه مذهبی و زیارتی است. در واقع گردشگران مذهبی، گردشگران فرهنگی هستند که برای زیارت اماکن، آثار، یادمان های مذهبی و انجام اعمال دینی و گذران اوقات فراغت خود در مراکز مذهبی جهان، سفر می کنند. مطالعه حاضر با روش مردم نگاری و تکنیک تحلیل مضمون به توصیف وتفسیر زیارت نزد گردشگران می پردازد و نقش زیارت در تثبیت ارزش های فرهنگی را مورد مطالعه و ارتباط آن با فرهنگ را مورد بررسی قرار می دهد. تکنیک گردآوری داده ها، مشاهده مشارکتی ومصاحبه های نیم ساخته است و 30مشارکت کننده با نمونه گیری هدفمند بر اساس ویژگی های گردشگر بودن، دارا بودن سابقه سفرزیارتی و جنسیت انتخاب شدند. میدان مطالعه، مکان های زیارتی معروف شهر شیراز بود: حرم حضرت احمد بن موسی(ع)، حرم حضرت سید علاء الدین حسین(ع)، حرم حضرت علی بن حمزه(ع). تعداد پنج تم اصلی که عبارتند از: شناخت، ارزشمندی، کنش خیرخواهانه، قدرت اخلاقی و خودمهارگری استخراج گردید، که در نهایت تم کلی، تعالی معنوی تشکیل شد.