فصلنامه علوم حدیث
سال بیست و چهارم شماره 3 (پیاپی 93، پاییز 1398)

مساله اصلی این مقاله، بررسی کاربردهای واژه «تاویل» در روایات اهل بیت: است و از باب مقدمه و برای تسهیل در مقایسه اصطلاحات مختلف این واژه، معنای لغوی آن و همچنین معانی اصطلاحی آن در تفسیر، کلام و عرفان نیز مورد توجه قرار گرفته است. روش مورد استفاده در آن، توصیفی تحلیلی است و هدف، ره‏یابی به معانی دقیق واژگان قرآنی و روایی. «تاویل» در روایات به معنای رویا، برخی از افعال همچون نماز و... و همچنین درباره قرآن به کار رفته است. از جمله یافته‏ های مهم این پژوهش آن است که اولا واژه «تاویل» در روایات، در بسیاری از موارد، در برابر «تنزیل» استفاده می ‏شود؛ ثانیا هرگز به معنای «معنای مخالف ظاهر» که در السنه متاخران شیوع یافته استفاده نشده است؛ ثالثا «معانی باطنی آیات» و همچنین «مصادیق دیگری غیر از مصادیق شان نزولی» از جمله مهم‏ترین کاربردهای روایی واژه «تاویل» محسوب می‏شوند.

صنعت مبالغه به عنوان یک آرایه ادبی به شیوه های مختلف در کلام خدای متعال ‏و امامان معصوم: به کار رفته‏ و شیوع فراوانی دارد. این اسلوب بیانی گاهی همراه با اراده معنای ظاهری است‏ و گاهی بدون اراده معنای ظاهری؛ اما حتی در صورت عدم اراده معنای ظاهری به معنای دروغ‏ و گزاف‏ و به هدف فریب نیست.برای اثبات این مدعا دو راه موازی طی شده است. از یک سو ثابت کرده ایم که استفاده از صنعت مبالغه با مقام عصمت‏ و مرتبه معصوم منافات ندارد؛ بنا بر این‏ مانعی از آن وجود ندارد. از سوی دیگر به روش استقرایی‏ و با ارائه نمونه های متعدد وقوع این پدیده در سخن خدای متعال‏ و ائمه معصوم: را نمایانده ایم.با شناخت این موضوع در فهم آیات و احادیث، به معنای پشت پرده‏ و حقیقی کلام توجه می کنیم‏ و از اصرار بر معنای ظاهری چشم می پوشیم. این آگاهی ما را از تکلف مدلول مطابقی کلام نجات می بخشد‏ و تفسیر روان، طبیعی، متین‏ و معقولی را از سخن معصوم ارائه می دهد.

از آن جا که کشف وثاقت راوی یا عدم وثاقت وی رسالت اصلی محدثان و دانشمندان علم رجال بوده است، توصیف راوی به وثاقت همواره نشان دهنده جواز عمل به روایات وی به شمار رفته است. برخی از متاخران بر این باورند که هر گاه واژه ثقه نزد متقدمانی چون نجاشی و شیخ طوسی به طور مطلق و بدون قید درباره یک راوی به کار رفته باشد، نشان از امامی بودن وی نزد ایشان دارد. دلیل عمده آن‏ها ‏آن است که رجالیان متقدم، آن‏گونه که خود اشاره کرده‏‏ اند، کتاب‏ های خود را با هدف جمع ‏آوری و ذکر مولفان و راویان شیعه نگاشته‏‏ اند. همین قرینه، سبب شده که کلمه ثقه نزد ایشان مصطلح در عدل امامی ضابط باشد. در مقابل این دیدگاه، گروهی دیگر برآن‏اند که واژه ثقه هیچ‏گاه نزد متقدمان در معنای اصطلاحی مورد ادعا به کار نرفته و آنچه متاخران در این باره گفته‏‏ اند، تنها برداشت و اجتهاد شخصی آنان از تعابیر قدم است. هر دو گروه دلایل و شواهدی برای اثبات دیدگاه خود و رد دلایل گروه دیگر بیان داشته ‏‏اند. پژوهش حاضر به بیان و بررسی اهم دلایل و شواهد این دو دیدگاه پرداخته است.

روایات «یلهی عنهم» از دسته احادیث معتبر و مقبولی هستند که گروهی از انسان‏ها را از پرسش عالم برزخ معاف معرفی می‏کنند. این نوشتار با روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از شیوه ‏گردآوری کتابخانه‏ای به مطالعه ‏مفاد دقیق این روایات می‏پردازد و تعارض آن‏ها ‏با آیات و دیگر روایات را بررسی می‏کند. فهم دقیق روایات «یلهی عنهم» نشان می‏دهد که این روایات، گروهی از انسان‏ها را تنها از سوال برزخی معاف می‏کنند و سوال برزخی با واقعیت‏هایی چون فشار قبر، ثواب و عذاب برزخی و مسائله ‏اخروی متفاوت است. بنا بر این،‏ روایات مذکور با هیچ‏یک از آیات و روایات، تعارض غیر قابل جمع نداشته و تنها برخی از آن‏ها ‏را تخصیص می‏زند.

مفهوم انسجام به منظور درک بهتر روابط معنایی بین جملات ارائه شده است تا آن‏ها ‏را به مثابه ‏یک متن، از غیر متن جدا کند. این نوشتار با تکیه بر نظریه انسجام هلیدی و حسن، دعای شریف «ابوحمزه ثمالی» را از سه بعد دستوری، واژگانی و پیوندی و به روش توصیفی - تحلیلی مورد واکاوی قرار داده است. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ‏گویی به این سوالات است که: الگوی انسجام تا چه اندازه در متن‏ بودگی دعای ابوحمزه ثمالی نقش دارد؟ آیا می‏ توان مولفه‏ های انسجام را بر متن این دعا منطبق دانست؟ یافته‏ های پژوهش حاکی از این است که عنصر ارجاع، هم‏ معنایی، تکرار و از میان ادات پیوندی، ادات افزایشی، تاکیدی و موصولات بیشترین بسامد را در متن دعا داشته ‏اند و زمینه ‏ایجاد کلامی به این جامعیت و گستردگی، با بند‏های فراوان را برای تحقق بخشیدن به معرفت خداوند و نشان دادن راه سعادت و نجات بشر فراهم کرده است و توانمندی امام سجاد7 را در هنر شناخت کلام به خوبی نشان می‏دهد.

متون گذشته و کهن، از جمله حدیث، از آنجایی که شفاهی بوده و به صورت مکتوب صادر نشده، و راویان، ای بسا از استعداد و حافظه یکسانی نداشته‏ اند، امکان نقل لفظی و کامل سخنان گویندگانشان، وجود نداشته و نقل به معنا صورت گرفته است. این اتفاق، هر چند بنا به دلایل عقلایی و ماذون بودن از سوی معصوم7، پذیرفته است، اما آسیب ‏هایی به همراه دارد. این نوشته، کوشیده است، با روش توصیفی - تحلیلی و با استفاه از منابع کتابخانه‏ ای، گونه‏ های نقل به معنا را با تاکید بر تحریف‏ زایی و تصحیف ‏سازی، شناسایی و معرفی کرده و مواردی زا ارائه دهد و نقد کند. دستاورد این پژوهش، با بررسی چند و چون و چگونگی تغییر نقل حدیث، و با نشان دادن مواردی کلیدی نشان می ‏دهد که در صورت دگرگونی بنیادین نقل به معنا، باید در پذیرش آن، جوانب احتیاط علمی را رعایت نمود.

در منابع اهل‏ سنت خبری از سیدالشهداء7 نقل شده که در آستانه روز عاشورا خطاب به یارانش فرمود: «لایقاتل معی، من علیه دین». طبق این خبر، امام7 کسانی را که بدهکاری مالی داشته‏ اند، از همراهی با خود در جهاد و شهادت منع کرده‏ و خواستار خروج آنان از جمع دیگر یاران خود شده‏ است. این خبر، اهمیت حق‏ الناس و لزوم ادای آن را مورد تاکید قرار داده و فراوان، مورد استناد واقع می ‏شود. مقاله پیش‏رو ضمن بررسی محتوایی این خبر، تلاش دارد به درستی یا نادرستی آن دست یابد. یافته‏ های تاریخی، حکایت از آن دارد که گزارش مورد نظر، ضعیف و غیرقابل اعتماد است. گویا چنین خبری ساخته شده تا از زبان سیدالشهداء7، اهمیت فوق‏ العاده پرداخت «دین» نسبت به تکالیف دیگر، حتی در بالاترین سطح آن، یعنی جهاد و نبرد با دشمنان فرزند رسول خدا 9 و محافظت از جان ایشان را دست‏کم در میان پیروان و شیعیان آن حضرت نهادینه نماید.